Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (3.1986)

RECENZJE I OMÓWIENIA

227

może znacznie wzbogacić interpretację dzieła 55. W „tekst globalny”, za jaki możemy
uznać dzieło J. Matejki, „wpisany” jest zatem (w sensie interpretacyjnym) tekst
dodatkowy wywołujący sygnalizowaną uprzednio, przekazaną środkami wizualny-
mi sytuację interpersonalną sprawiającą, że patrzący na obraz stara się odtworzyć
to, co mówi Skarga i czego słuchają zebrani w katedrze słuchacze — funkcja ana-
logiczna do tej, jaką spełnia mowa sceniczna w relacjach pomiędzy aktorami oraz
niejako sam dowiaduje się tego o czym powiadamia ten potencjalny „psychiczny
dialog” — funkcja mowy scenicznej powiadamiająca widzów, nakierowanie jej na
odbiorcę. Jednocześnie całość „wypowiedzianego” przez obraz dialogu przypisywa-
na jest autorowi-narratorowi, czy jak to robiono w XIX wieku bezpośrednio i per-
sonalnie Janowi Matejce50. Ten istniejący w obrębie „Kazania Skargi” hipotetycz-
ny „tekst wewnętrzny” sprawia, że podobnie jak w dramacie scenicznym narzu-
cony zostaje „pewien typ scenicznego zachowania się postaci, pewien typ sceniczne-
go działania rytmizując ruch aktora w określony sposób, redukując wiele możliwo-
ści zbyt indywidualnego gestu” 57.
Ówczesna konwencja teatralna w odniesieniu do najbliższego „genologicznie”
dramatu historycznego obejmowała i dopuszczała „częstość otwartej, wielkiej sce-
ny mieszczącej tłumy ludzkie ugrupowane w chóry, predylekcję do scen zbioro-
wych ... obecność wielkich gestów, brak drobnego gestu psychologicznego”5S.
Wydaje się, że Jan Matejko tworząc jeden z pierwszych, obrazów swego ma-
larskiego „dramatu narodowego” zdołał obok wielkich gestów utrwalić również
prawdziwie ludzką rozpacz, pychę, obojętność, a powstałe w latach gdy scena kra-
' kowska przeżywała okres upadku płótno utrwaliło wszystko to co w teatrze tego
okresu uznawano za postępowe — wyważenie proporcji między elementami dra-
maturgicznymi i epickimi, między typowością a indywidualizacją. Jednocześnie
opowiadanie o zdarzeniach z przeszłości zdołał twórca „Kazania” przetworzyć we
własną wizję tej przeszłości i to nie tylko w sensie nadania jej wizualnego kształ-
tu, lecz także w sensie pojmowania historii jako dramatycznego układu sił, które
funkcjonując niegdyś mogą również funkcjonować w chwili, gdy artysta nadaje
im ostateczny, indywidualny kształt.
Starałem się powyżej zasygnalizować cały szereg problemów rodzących się w
momencie porównywania „homofonieznej” sztuki malarskiej z „polifoniczną” sztuką
teatru, wyznaczyć perspektywy badawcze powstające podczas przyznania narracji
roli wspólnej płaszczyzny badawczej sztuk przedstawiających. Związane z XIX-
-wiecznym teatrem konteksty interpretacyjne miały wyznaczyć pewien układ od-
niesienia dla badań nad malarstwem tego okresu, ale jednocześnie nakierowanie
„narracyjne” moich rozważań oraz badanie analogii ograniczone zasadniczo do ze-
stawiania malarstwa z widowiskiem teatralnym a nie na przykład z tekstem słow-
nym dramatu (interesujące byłyby tu relacje pomiędzy układami werbalnymi a wi-
zualnymi) sprawiło, że moje uwagi dotyczą jedynie wycinka zagadnień związanych
zarówno z obrazem J. Matejki jak i z szerzej pojmowanymi dziełami opowiadają-
cymi określoną historię, dla których sferą odniesień i sprawdzeń jest potencjalny

55 Krytycy przytaczali różne fragmenty „Kazań Sejmowych”, które jakoby „wypowiada”
P. Skarga — najczęściej był to fragment „Kazania ósmego”: „Tak was pogrochocą mówi Pan
Bóg jako ten garniec, którego skorupki spoić się i naprawić nie dają”.
5* Byłaby to jedna z analogii (homologii) pomiędzy malarstwem historycznym powstają-
cym w 2 poł. XIX wieku a powieścią tzw. tendencyjną z tego okresu.
51 M. R. M a y e n o w a, Organizacja wypowiedzi w tekście dramatycznym, Pamiętnik
Literacki 1964, z. 2, s. 422.
6S I. Sławińska, sceniczny gest poety, Kraków 1960.

15*