Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (4.1990)

S. I. WITKIEWICZ WOBEC FOTOGRAFII

4i:

może jej dorównać najbieglejszy malarz czy rysownik. Żadnych innych jednak zalet
nie posiada, co Witkacy wielokrotnie podkreślał. Nie pozostawiał tym samym
wątpliwości, co do roli, jalcą fotografii przeznaczył — roli pamiątki, dokumentu,
notatki. Potwierdzają to talcże fragmenty zachowanych listów Witkacego do przyja-
ciół i niektóre listy jego ojca, szczególnie te mówiące o fotografiach portretowych * * * 4.
Myślenie o fotogiafii w kategoriach pamiątki było przyczyną powstania większości
zdjęć Witkacego i nałożyło się na jego dążenie do wykorzystania w pełni jej „od-
twórczych” możliwości. Z funkcją upamiętniającą wiąże się problem psychologicz-
nego charakteru zdjęć portretowych i autoportretów. Pierwszym rzecznikiem owego
„psychologizmu” fotografii był ojciec Witkacego - Stanisław Witkiewicz 5. W świetle
jego uwag zdjęcia Witkiewicza-juniora spełniają rolę pamiątki pozostałej po bliskiej
osobie lub wręcz zastępują jej obecność. Kontakt psychiczny między fotografującym
a fotografowanym z jednej strony i z drugiej — między fotografowanym a odbiorcą
fotografii był istotnym punktem, w którym koncepcje ojca i syna były zgodne 6.
Zdjęciamiałyutrwalaćsubtelnąinterakcję psychiczną, o czym łatwo się przekonać, po-
równując pewne fragmenty korespondencji Witkiewiczów z ocalałymi fotografiami
Stanisława Ignacego.

W fotograficznej twórczości Witkacego można wyróżnić trzy etapy, których
następstwo spowodowane jest przeobrażeniami, jakim podlegała psychika autora
i jego sposób percepcji świata. Fotografia była echem tych przemian, echem o wiele
słabszym niż malarstwo lub myśl filozoficzna czy estetyczna, ale tak dalece wyraźnym,.
że pozwala przeprowadzić rekonstrukcję „prywatnego” aspektu artystycznej postawy
Witkacego.

Witkacy zaczął robić zdjęcia w wieku kilkunastu lat. Jego pierwszymi tematami
były obiekty z najbliższego otoczenia, w naturalny sposób narzucające się młodemu
fotografowi. Powstały wówczas widoki okolic Zakopanego i Litwy, obrazki z życia
domowego, zdjęcia lokomotyw i oczywiście postaci ludzkich. Fotografowane otiekty
były więc Witkacemu dobrze znane i nie nastręczały trudności w „zdejmowaniu”.
Równocześnie pojawiają się reprodukcje jego wczesnych prób malarskich i rysunlco-
wych, co miało szczególne znaczenie dla Stanisława Witkiewicza, który z powodu
choroby rozpoczął długotrwałą kurację we Włoszech i nie mógł osobiście obserwować

* St. Witkiewicz, Listy do syna, opr. B. Danek-Wojnowska i A. Micińska, Warszawa 1969.

Stanisław Witkiewicz wprawdzie oceniał w swych wypowiedziach głównie artystyczne walory fo-

tografii syna, ale w ich podtekście wyraźnie przebija uczuciowy stosunek do rozpoznawanych

na zdjęciach twarzy. Nie zachowały się łisty Witkacego do ojca, stąd brak podstaw do interpreto-
wania intencji ich autora, co do artystycznych celów wykonania tych wizerunków.

5 Stanisław Witkiewicz często mówi o interakcji psychicznej między modelem a fotografem,

która znajduje odbicie w powstałym portrecie. Por. Witkiewicz, Listy do syna, op. cit. oraz
tenże, Jeszcze o krytyce i Dziwny czlowiek, w: tegoż, Pisma zebrane, red. Z. Jakubowski i M. Ol-
szaniecka, Kraków 1971. ■

6 O psychologicznym i filozoficznym aspekcie portretów i autoportretów fotograficznych.
Witkacego pisze wyczerpująco w swoich artykułach U. Czartoryska.