Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (5.1991)

76

W. SUCHOCKI

no-dynamicznej. W opisanej błyskawicowej Somosierze szarża uderzała
w ,,barierę" i podążała po złamanym ukosie w głąb, sama swym
przebiegiem głębię powołując, bowiem jej otoczenie nabierało cech
przedmiotowych ze względu na nią, a więc barier nie stanowiły ściany
wąwozu. W ujęciu drugim (ił. 2-5) ruch biegnie równolegle do płaszczyz-
ny obrazu, w bliskim planie, w wyraźniej, na ogół, określonym otocze-
niu, które stanowi wysoka ściana skalna, zza której, z lewej strony wyłania
się szarża. W trzecim wreszcie ujęciu (il. 7-9) — ruch biegnie prostopadle do
płaszczyzny obrazu, który ukazuje jakby przekrój przez wąwóz i szarżę,
lecz i tu otoczenie jest wyraźniejsze, dzięki symetrycznemu zaznaczeniu
zbiegających się ku dołowi ścian wąwozu.
Poszczególne wersje drugiego ujęcia potraktujemy łącznie, śledząc
różnice pojmowane jako przesunięcia w obrębie wspólnego schematu
— chociaż uznaje się, że ich powstanie dzieli blisko dziesięć lat,
mianowicie akwarelę (il. 2) i wersję olejną (od miejsca przechowywania
nazwiemy ją krakowską) (il. 3) od innej wersji olejnej (warszawskiej)
(il. 5), a więc zapewne też szkicu ołówkowego, będącego studium ściśle
spożytkowanym w tym obrazie (il. 4). Porządkując ten zespół możemy
upatrywać wyjściowego zarysowania zadań w wersji akwarelowej (il.
2). Chodzi o zobrazowanie historycznego zdarzenia, a jego próba robi
wrażenie przygotowawcze, notujące realia — nie żeby akwarela była
mniej wykończona od innych obrazów, lecz dlatego, że nie przekształca
tych realiów w nasyconą znaczeniowo formułę w stopniu osiągniętym
w innych ujęciach. Już tu jednak spostrzegamy dokonanie wyboru
spośród nich czynników, zasadniczo tożsamych we wszystkich ujęciach,
którym powierza się zadanie uniesienia dramatycznego napięcia. Naj-
pierw — to wybór z sytuacji bitewnej samej, i to częściowo ukazanej,
szarży szwoleżerów, a po drugie — jej odniesienie do otoczenia, do
pejzażu, czego odwrotną stroną jest wykluczanie z pola widzenia
przeciwnika. W przytoczonej wypowiedzi Michałowski za zasadniczy
rys zdarzenia uznawał ,.ściśnięcie szarży w stromym wąwozie"; obrazy
potwierdzają takie pojmowanie. Drugie ujęcie tematu nie pokazuje
jednak stosunku otoczenia do szarży jako ściśnięcia. Zasadniczą zmianą
jaka zachodzi w jego obrębie na drodze do wersji warszawskiej, która
wieńczy poszukiwania, jest przesunięcie kadrowania sceny, oznaczające
zarówno zmianę stosunku walczących do pejzażowego tła, jak zmianę
charakteru dynamiki szarży. W akwareli ma ona dużo miejsca w polu,
odsunięta od wszystkich brzegów i wystawiona jak na scenie przed
skalną kulisą. Sens dynamiczny zdarzenia trzeba wywodzić ze szcze-
gółowej obserwacji póz jego uczestników. Cechy te nasilają się w wersji
krakowskiej (il. 3), jeszcze bardziej odsuwającej szarżę od widza i zmniej-
szającej jej rozmiary w stosunku do pola, co nadaje jej charakter sztafażu