Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (12.2001)

JEDNOSTKA WOBEC HISTORII

81

smutków”50. Jakkolwiek brak dramaturgii w obrazie Simmlera był kon-
statowany już przez współczesnych, a opinia ta podtrzymywana jest do
dziś, wydaje się jednak, że słowa L. Siemieńskiego dobrze korespondują
z nastrojem obrazu Simmlera i charakterystyką postaci Miecznika51. Dem-
biński w zestawieniu z postacią na obrazie Simmlera prezentuje się
w stanie najwyższego napięcia, przez dokonaną korektę pozy - najwyż-
szego naprężenia, w doświadczeniu instancji medium obrazowego - dzie-
łem sztuki, przekraczającym ilustracyjny wymiar pierwowzoru. W boha-
terach utworu Malczewskiego „dostrzegano poszukiwane przez cały wiek
XIX «typy» narodowe będące ucieleśnieniem wzorów etycznych”. Jak pi-
sze Waldemar Okoń - „Stąd być może, a nie tylko z nieumiejętności ma-
larzy wynika statyczna postawa Miecznika i swoista monumentalizacja”52.
Złożoność wizualna Portretu Dembińskiego, i rozległość przywoływanych
ze względu na nią odniesień, nie pozwala w żaden sposób sprowadzić ob-
razu na poziom ilustracji „narodowych ideologii”. Dembiński wyrasta
z tradycji, którą uosabiać miał Miecznik Simmlera w sensie wspólnoty hi-
storycznej, jednocześnie dokonuje jej krytyki jako dzieła sztuki. Na posta-
wione pytanie odpowiedzieć można zatem tak, że „wykroczenie” z pewno-
ścią było aktem obrazoburczym wobec dominującego w XIX-wiecznej
historii narodu polskiego nastawienia sankcjonującego prymat treści na-
rodowych, prymat historii nad jednostką. Porębski pisze:
(...) przeciwstawia się (Portret Dembińskiego - M.H.) przede wszystkim całemu cy-
klowi innych portretów Rodakowskiego, przeciwstawia się zauważoną zarówno
przez współczesnych, jak i późniejszych komentatorów, historycznością, która
z przedstawienia człowieka czyni przedstawienie określonej historycznej sytuacji
i postawy53.
Założenie reprezentowania w obrazie specyficznych właściwości epoki
funkcjonuje tu jako pewnik, który wszak nie znajduje rozwinięcia. Zara-
zem M. Porębski dodaje:
Przeciwstawia się dalej owemu cyklowi wizerunków historycznych przywódców
narodu, który zapoczątkowały popularne wyobrażenia Kościuszki, Jasieńskiego,
Rejtana, oczywiście księcia Józefa, a kontynuowały przedstawienia kolejnych mę-
czenników za świętą sprawę - Łukasińskich, Konarskich, Trauguttów. Przeciw-

50 L. Siemieński, Wieczornice, Wilno 1854, t. 3, s. 157-159. Za: W. Okoń, Alegorie
narodowe, Wrocław 1992, s. 86-91.
51 Por. T. Jaroszewski, M. Poprzęcka, Józef Simmler op. cit., s. 17; Wierciń-
ska, op. cit., s. 132; E. Charazińska, Józef Simmler, czyli dobry smak mieszczaństwa,
(w:) Józef Simmler, Katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Warszawie, Zamek Królewski
w Warszawie, Muzeum Polskie w Rapperswilu, 1993, s. 45.
°2 W. Okoń, op. cit., s. 91.
53 M. Porębski, Sybirskie futro ..., op. cit., s. 24.