Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (15.2004)

162

KAZIMIERZ PIOTROWSKI

Przemieszczenie to generuje w dyskursie Chwistka konflikt pomię-
dzy doświadczeniem empirycznym i metafizycznym - pomiędzy obrazem
i rzeczą. Chwistek ekstrapoluje osobliwości doświadczenia empirycznego
na doświadczenie metafizyczne, poszukując wyjaśnienia tych anomalii
w szerszym kontekście. To wyjaśnienie pozostaje jednak pozorne, ponie-
waż w teorii wielości rzeczywistości właściwą zmysłowemu doświadcze-
niu dynamiką rozbija on tylko tradycyjną monolityczność doświadczenia
metafizycznego, a tym samym ukazuje jego sprzeczność. Sprzeczność do-
świadczenia metafizycznego polega na dążeniu do zintegrowania w jed-
nolite znaczenie wieloznacznego doświadczenia empirycznego, w tym
przestrzeni, której aksjomatycznym ujęciem jest wielość systemów geo-
metrii, gdzie występuje zasadnicza różnica pomiędzy euklidesowym i nie-
euklidesowym pojęciem linii prostej i pojawia się problem istnienia
gatunku tych różnych pojęć linii. Tak, jak w percepcji schematycznych
obrazów nie ma stałego punktu widzenia, który byłby a priori uprzywi-
lejowany, podobnie nie ma hierarchii doświadczeń, która byłaby podsta-
wą hierarchii metafizycznej.
Również w tej wielości różnych, sprzecznych doświadczeń ujawnia
się bezwolność obserwatora, który jeśli tylko zdecyduje się wybrać jedno
z doświadczeń jako rozstrzygające, to konkurencyjne doświadczenie na-
rzuca się ze zdwojoną siłą45, wywołując jego dezorientację. Stwierdzenie
to pozwala zlekceważyć genetyczne łączenie pewnego typu doświadczeń
z określoną dyspozycją psychiczną (co nazbyt kategorycznie podkreślano
w interpretacji myśli Chwistka), ponieważ głos nie jest w stanie utożsa-
mić się z określonym systemem wiedzy. Konsekwencją tego jest nie tylko
uznanie komplikacji na terenie wiedzy, a bogactwo w dziedzinie sztuki,
lecz przede wszystkim uznanie paradoksu, że podmiot konstatujący tę
komplikację i bogactwo musi zarazem uznać problematyzację swej pod-
miotowości (wolności obserwatora) jako uprzywilejowanej kategorii.
Chwistek bardzo interesował się problematyzacją kategorii podmioto-
wości, uwzględniając anomalie życia duchowego podające w wątpliwość
spoistość i autonomiczność psychiki, jaźni etc. Medycyna, mistyka czy
poezja dostarczały mu bogatego materiału problematyzującego pojmo-
wanie podmiotu jako stabilnej organizacji - rozdwojenie lub rozszerzenie
jaźni, umiejscowienie własnej jaźni w cudzym ciele lub lokalizacja cudzej
jaźni w obrębie własnego ciała (głos wewnętrzny) etc.46 Czy taki dyskurs
może jeszcze pozostać racjonalny (czy może podlegać racjonalnej rekon-
strukcji?), jeśli to nie obserwator panuje nad doświadczeniem, lecz do-
świadczenie zaczyna panować nad obserwatorem?

45 Ibidem, s. 10.
46 Ibidem, s. 42-44.