DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.26552#0017
2. Zakres pracy. Podstawy archiwalne badań nad rodziną Jabłonowskich
skiego17. Na tym tle stan badań w odniesieniu do Jabłonowskich wygląda podobnie. Właściwie
można wskazać (poza wzmiankami) zaledwie cztery artykuły poświęcone wybranym źródłom
czy dziełom tego rodu (diariuszowi Jana Stanisława Jabłonowskiego, kaplicom rodzinnym i jed-
nej z siedzib)18.
Ten bardzo pokaźny, ale w sumie niekompletny zespół opracowań uświadamia, że są
to opracowania głównie pojedynczych przykładów dzieł, inicjatyw artystycznych polskiej ma-
gnaterii lub poszczególnych artystów pozostających na usługach dworów. Efektem tego jest, jak
się wydaje, niemożność uzyskania całościowej perspektywy. Właściwie podjęto wyłącznie dwie
próby syntetycznego ujęcia całości zjawiska mecenatu magnackiego w XVIII wieku19 i nadal od-
czuwalny jest brak kompleksowych, szerszych studiów nad fundacjami polskich rodów arysto-
kratycznych w tym stuleciu. Te dostępne przekazują natomiast daleko niepełny obraz „polityki
artystycznej” najznakomitszej klasy Rzeczypospolitej20.
2. ZAKRES PRACY. PODSTAWY ARCHIWALNE BADAŃ
NAD RODZINĄ JABŁONOWSKICH
W porównaniu z innymi familiami magnackimi na ziemiach południowo-wschodnich dawnej
Rzeczypospolitej, takimi jak wspomniani powyżej Sieniawscy, Sanguszkowie, Wiśniowieccy czy
Potoccy, Jabłonowscy pozostają w cieniu i nie są wymieniani jako licząca się rodzina zasłużona
na polu fundacji artystycznych. Zresztą pod względem znaczenia politycznego rzeczywiście byli
pomniejszym domem, nie odgrywali ważnej roli w życiu politycznym nie tylko Rzeczypospoli-
tej, ale nawet w skali lokalnej Rusi Koronnej i Wołynia. Przyczyny tego stanu rzeczy należy upa-
trywać w stosunkowo późnym awansie Jabłonowskich do grona magnaterii; stało się to dopiero
w ostatniej ćwierci XVII wieku, a krótkie apogeum znaczenia rodziny to okres życia najwybit-
niejszej jej postaci, czyli hetmana Stanisława. Po jego śmierci następne pokolenia właściwie nie
odznaczyły się (może za wyjątkiem wczesnej kariery syna hetmana — Jana Stanisława) na arenie
życia społeczno-politycznego, choć to właśnie XVIII stulecie jest okresem, kiedy Jabłonowscy
byli już postrzegani nie tylko jako rodzina, ale jako ród — sami zresztą określałi się mianem
„starożytnego domu rodowitego” czy wręcz jako „Ród Jabłonowskich”21.
W niniejszym opracowaniu postanowiono skoncentrować się na trzech postaciach: najstar-
szego syna hetmańskiego — Jana Stanisława (1669-1731), jego najstarszego syna — Stanisława
Wincentego (1694-1754) oraz bratanka tego pierwszego — Józefa Aleksandra (1711-1777). Po-
minięto natomiast osoby Aleksandra Jana (1670-1723, młodszego syna hetmańskiego, brata Jana
Stanisława) oraz Jana Kajetana (1700-1764, drugiego syna Jana Stanisława). Uzasadnienie takiej
fundacyjnej przedstawicieli tej rodziny jest galeria portretów w pałacu wiśniowieckim, zob.: Tomkiewicz 1934;
Głowacka-Pocheć 1968; Ukraiński portret, s. 188-195; Kałamajska-Saeed 2006, s. 40-41. Jeśli chodzi o pozostałe
wymienione powyżej rody, to właściwie jedynym szerzej znanym artykułem dotyczącym fundacji najznakomit-
szego przedstawiciela Tarłów — wojewody sandomierskiego Jana (1684-1750) jest: Mącik 2007. Szczególnie do-
tkłiwą łuką jest brak omówienia działałności fundacyjnej Augusta Czartoryskiego, zob. materiały z sesji zawarte
w: Ogrody rezydencji magnackich, oraz artykuł Skowronek 2005, s. 6-8; zob. też: Kuras 2007.
17. Zob.: Roszkowska 1984, s. 147-152.
18. Gajewski 1985; Betlej 2006a; Betlej 2007b; Betlej 2008b.
19. Karpowicz 1997; Karpowicz 1999b, s. 117-122. Wykaz literatury dotyczącej wybranych aspektów fundacji ma-
gnackich w XVIII wieku można uzupełnić ponadto o opracowania nieco bardziej przekrojowe, jak np.: Trzebiń-
ski 1962 czy Urwanowicz 2003.
20. Termin zaproponowany w: Chrościcki 1989a, s. 187,191.
21. Określenia „dom rodowity” użył Jan Stanisław Jabłonowski (zob.: BNAN-Lw. 4/78, k. 16r); Józef Aleksander
okreśłał swą familię mianem rodu; tak zatytułował księgę opisującą historię Jabłonowskich, zob.: BNAN-Lw.
103/836.
11
skiego17. Na tym tle stan badań w odniesieniu do Jabłonowskich wygląda podobnie. Właściwie
można wskazać (poza wzmiankami) zaledwie cztery artykuły poświęcone wybranym źródłom
czy dziełom tego rodu (diariuszowi Jana Stanisława Jabłonowskiego, kaplicom rodzinnym i jed-
nej z siedzib)18.
Ten bardzo pokaźny, ale w sumie niekompletny zespół opracowań uświadamia, że są
to opracowania głównie pojedynczych przykładów dzieł, inicjatyw artystycznych polskiej ma-
gnaterii lub poszczególnych artystów pozostających na usługach dworów. Efektem tego jest, jak
się wydaje, niemożność uzyskania całościowej perspektywy. Właściwie podjęto wyłącznie dwie
próby syntetycznego ujęcia całości zjawiska mecenatu magnackiego w XVIII wieku19 i nadal od-
czuwalny jest brak kompleksowych, szerszych studiów nad fundacjami polskich rodów arysto-
kratycznych w tym stuleciu. Te dostępne przekazują natomiast daleko niepełny obraz „polityki
artystycznej” najznakomitszej klasy Rzeczypospolitej20.
2. ZAKRES PRACY. PODSTAWY ARCHIWALNE BADAŃ
NAD RODZINĄ JABŁONOWSKICH
W porównaniu z innymi familiami magnackimi na ziemiach południowo-wschodnich dawnej
Rzeczypospolitej, takimi jak wspomniani powyżej Sieniawscy, Sanguszkowie, Wiśniowieccy czy
Potoccy, Jabłonowscy pozostają w cieniu i nie są wymieniani jako licząca się rodzina zasłużona
na polu fundacji artystycznych. Zresztą pod względem znaczenia politycznego rzeczywiście byli
pomniejszym domem, nie odgrywali ważnej roli w życiu politycznym nie tylko Rzeczypospoli-
tej, ale nawet w skali lokalnej Rusi Koronnej i Wołynia. Przyczyny tego stanu rzeczy należy upa-
trywać w stosunkowo późnym awansie Jabłonowskich do grona magnaterii; stało się to dopiero
w ostatniej ćwierci XVII wieku, a krótkie apogeum znaczenia rodziny to okres życia najwybit-
niejszej jej postaci, czyli hetmana Stanisława. Po jego śmierci następne pokolenia właściwie nie
odznaczyły się (może za wyjątkiem wczesnej kariery syna hetmana — Jana Stanisława) na arenie
życia społeczno-politycznego, choć to właśnie XVIII stulecie jest okresem, kiedy Jabłonowscy
byli już postrzegani nie tylko jako rodzina, ale jako ród — sami zresztą określałi się mianem
„starożytnego domu rodowitego” czy wręcz jako „Ród Jabłonowskich”21.
W niniejszym opracowaniu postanowiono skoncentrować się na trzech postaciach: najstar-
szego syna hetmańskiego — Jana Stanisława (1669-1731), jego najstarszego syna — Stanisława
Wincentego (1694-1754) oraz bratanka tego pierwszego — Józefa Aleksandra (1711-1777). Po-
minięto natomiast osoby Aleksandra Jana (1670-1723, młodszego syna hetmańskiego, brata Jana
Stanisława) oraz Jana Kajetana (1700-1764, drugiego syna Jana Stanisława). Uzasadnienie takiej
fundacyjnej przedstawicieli tej rodziny jest galeria portretów w pałacu wiśniowieckim, zob.: Tomkiewicz 1934;
Głowacka-Pocheć 1968; Ukraiński portret, s. 188-195; Kałamajska-Saeed 2006, s. 40-41. Jeśli chodzi o pozostałe
wymienione powyżej rody, to właściwie jedynym szerzej znanym artykułem dotyczącym fundacji najznakomit-
szego przedstawiciela Tarłów — wojewody sandomierskiego Jana (1684-1750) jest: Mącik 2007. Szczególnie do-
tkłiwą łuką jest brak omówienia działałności fundacyjnej Augusta Czartoryskiego, zob. materiały z sesji zawarte
w: Ogrody rezydencji magnackich, oraz artykuł Skowronek 2005, s. 6-8; zob. też: Kuras 2007.
17. Zob.: Roszkowska 1984, s. 147-152.
18. Gajewski 1985; Betlej 2006a; Betlej 2007b; Betlej 2008b.
19. Karpowicz 1997; Karpowicz 1999b, s. 117-122. Wykaz literatury dotyczącej wybranych aspektów fundacji ma-
gnackich w XVIII wieku można uzupełnić ponadto o opracowania nieco bardziej przekrojowe, jak np.: Trzebiń-
ski 1962 czy Urwanowicz 2003.
20. Termin zaproponowany w: Chrościcki 1989a, s. 187,191.
21. Określenia „dom rodowity” użył Jan Stanisław Jabłonowski (zob.: BNAN-Lw. 4/78, k. 16r); Józef Aleksander
okreśłał swą familię mianem rodu; tak zatytułował księgę opisującą historię Jabłonowskich, zob.: BNAN-Lw.
103/836.
11