Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (28.1966)

BOŻENNA MAJEWSKA-MASZKOWSKA

JESZCZE O NATOLINIE - BAŻANTARNIA AUGUSTA CZARTORYSKIEGO
I JEGO CÓRKI IZABELLI LUBOMIRSKIEJ*

1. UWAGI WSTĘPNE
Bażantarnia — /późniejszy Natolin, należy do nie-
licznych zabytkowych rezydencji polskich, które w
wyniku wnikliwych studiów otrzymały obszerne, nau-
kowe opracowanie monograficzne k Do okresu prze-
kształcania Bażantarni — miejsca podówczas już nie
używanego do hodowli bażantów — w malowniczą
rezydencję letnią i jej dziejów z czasów, gdy należała
do Izabelli Lubomirskiej, dysponował Stanisław Lo-
rentz dosyć skąpym materiałem, ograniczał się więc
w wielu wypadkach do sformułowań hipotetycznych.
Zespoły Archium Potockich z Łańcuta i Archiwum
Gospodarczego Wilanowskiego ujawniły ostatnio do-
datkową garść informacji. Nie udało się odszukać
inwentarza z 1793 roku 2 sporządzonego przed zniszcze-
niem Bażantarni w czasie walk kościuszkowskich.
Zaginęły „Regestra i kwity kasy księżnej z r. 1786”,
którymi dysponował jeszcze Stanisław Lorentz.
Bażantarnia znajdowała się na terenie dóbr wila-
nowskich, które w myśl podziału .przeprowadzonego
w 1778 r. przypadły Izabelli Lubomirskiej. Wojewoda
ruski dysponował jednak dobrami dożywotnio — czyli
do chwili śmierci w dniu 4.IV.1782 r. Stanisław
Lorentz uważa, iż duży, jeżeli nie wyłączny wkład
w powstanie nowoczesnego w programie założenia
i ukształtowania architektonicznego Bażantarni przy-
pisać należy księżnej Izabelli. Istnieje jednak kilka
przesłanek przemawiających za osobą księcia Augusta
jako zleceniodawcą. Książe, choć sędziwy, był nie-
słychanie żywotny i na pól roku przed śmiercią
sygnował jeszcze rysunki pawilonów łazienkowych
przeznaczonych do wystawienia w 1782 r. w Krze-
szowicach 3, do ostatniej też chwili cyfrował wszystkie
wydatki.
Twórca Bażantarni Szymon Bogumił Zug w 1784 r.
pisał — „Zmarły Książe Czartoryski, Wojewoda Ruski
* Przyczynek /niniejszy powstał na marginesie pracy dok-
torskiej pt.: Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich
Lubomirskiej mar szalkowej wielkiej koronnej, przygotowy-
wanej pod kierownictwem prof. dra S. LORENTZA w Insty-
tucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego.
1 S. LORENTZ, Natolin, Warszawa 1948.
2 AGAD Archiwum Gospodarcze Wilanowskie (= AGWil.)
Anteriora 185, Rejestr kasy warszawskiej Izabelli LUBO-
MIRSKIEJ, im.w.ik. 1787—1795 — pod .datą 8.IX..1793 r. zapi-
isano wydatek za oprawienie inwentarza Bażantarni.
3 Projekty pawilonów łazienkowych dla Krzeszowic syg-
nowane przez Augusta CZARTORYSKIEGO 10.IX.1781 r. —
Gab. Ryc. BUW, Inw. G. R. 1:801, 1802 — zbiór z Łańcuta.
4 S. B. ZUG, Ogrody w Warszawie i jej okolicach opi-
sane w R. 1784 przez Szymona Zug Budowniczego Kościoła

na dwa lata przed śmiercią zbudował tu gmach dość
obszerny, aby jaknajkorzystniej użyć tego miejsca
pełnego przyjemności, dotychczas zupełnie zaniedby-
wanego”, i zakończył opis komentarzem — „Śmierć
księcia zaszła wkrótce po ukończeniu tej budowy, prze-
rwała ciąg zamierzonych upiększeń tego ustronia; może
też właścicielka dzisiejsza, córka zmarłego księcia, taż
sama która utworzyła Mokotów, wykona z czasem te
projekta; Pani ta bowiem z wytwornym smakiem
łączy silne środki wykonania.”4 Czyżby Zug będąc
projektodawcą podawał mylne informacje kierując
się jakimiś specjalnymi względami? Zawiodły zresztą
nadzieje pokładane w księżnie, która ograniczyła się
tylko do wykończenia nie gotowych jeszcze za życia
ojca wnętrz pałacyku. Wyjechawszy zaś w połowie
1785 r. zagranicę,, nadesłała w 1787 r. z Paryża pozwo-
lenie na zamieszkanie w Bażantarni Stanisławostwa
Potockich, i nie wydaje się, by w latach późniejszych
interesowała się bliżej tą swoją posiadłością. Oficjalnie
przekazała Wilanów wraz z Bażantarnią już w 1799 r.
córce Aleksandrze Potockiej.
Aby sprawę inspiratora budowy bardziej skompli-
kować, księga rachunkowa za okres od stycznia 1781
do maja 1782 roku, do której wpisywano wydatki na
budowę Bażantarni, nosi sygnatury ręki Augusta
Czartoryskiego. Nie opatrzona jest żadnym tytułem,
figuruje zaś w kartotece jako: „Rejestr rachunkowy
utrzymania i konserwacji pałaców Elżbiety z Czarto-
ryskich Lubomirskiej w Warszawie na Krak. Przedm.
i Błękitnego, w Wilanowie i w Bażantarni 1781—1782” 5.
Wszystkie wymienione pałace podlegały w owym
czasie Augustowi Czartoryskiemu, a prowadzona od
lipca 1782 r. księga rachunkowa księżnej marszałko-
wej6 nie obejmuje naturalnie pałacu Błękitnego, który
przypadł księciu Adamowi, uwzględnia natomiast do-
datkowo Mokotów oraz — po śmierci męża w 1783 r. —
pałac Stanisława Lubomirskiego na Krakowskim Przed-
mieściu. Trzeba jednak także zaznaczyć, iż w księdze
Ewangielickiego w Warszawie. Wyjątek z przygotowanego
do druku dzieła p.t. ^Pamiętniki o dawnej Warszawie, ze-
brane i przypisami objaśnione przez F. M. SOBIESZCZATJ-
SKIEGO z rysunkami dawnych gmachów przez P. B. POD-
CZASZYNSKIEGO Budowniczego*, „Kalendarz Powszechny
na rok przestępny 1848”, Warszawa, s. 11. Oryginalny tekst
ZUGA w języku /niemieckim publikowany był [w:] C.C.L.
HIRSCHFELD, Theorie der Garthenkunst, ft. V. Leipzi/g 1784.
5 AGAD, AGWil. Anteriora 175.
6 AGAD AGWil. Anteriora 180 .— Percepta y Expens
Pieniędzy Przy Gospodarstwie J. O. Xiężny J.MCi Marszał-
kowy W. K. w Pałacu na przeciw iKarmel[itów] w War-
szawie, w Pałacu w Willanowie, w Bażantarni, w Mokoto-
wie y w Magazynie na Solcu. Zacząwszy a die Ima July
Anno 1782” — [do końca. 1784 r.J.

193