DOI Artikel:
Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI Artikel:Kruszelnicki, Zygmunt: Obraz z 1713 r. "Przybycie Krzyżaków na Ziemię Chełmińską" ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47895#0116
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
ZYGMUNT KRUSZELNICKI
OBRAZ Z 1713 R. „PRZYBYCIE KRZYŻAKÓW NA ZIEMIĘ CHEŁMIŃSKĄ"
ZE ZBIORÓW MUZEUM OKRĘGOWEGO W TORUNIU
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Toruńskiego w dniu 20.X.1968 r.)
W Muzeum Okręgowym w To-
runiu znajduje się obraz malowa-
ny olejno na płótnie o wymiarach
167 X 240 cm, przedstawiający w
symultanicznym skrócie przybycie
Krzyżaków na Ziemię Chełmińską
i pierwsze ich poczynania na tym
terenie.
Obraz podzielony jest na kilka
scen układających się w trzy zasad-
nicze warstwy. Po lewej stronie
obrazu, mniej więcej w połowie
jego wysokości znajduje się scena
w namiocie, w której uczestniczą
dwie postacie trzymające jakiś do-
kument: jedna w szacie monarszej
z koroną na głowie, druga w czer-
wonym stroju fantastycznym.
W osobie koronowanego monar-
chy można by dopatrywać się ce-
sarza Fryderyka II, wystawcy na-
dania z r. 1226, powierzającego zie-
mie Prusów pieczy krzyżackiej. Po-
stać siedzącego obok niego nie ko-
ronowahego dygnitarza, wskazujące-
go dłonią wydarzenia rozgrywające
się w centrum obrazu, oznaczałaby
wówczas księcia Konrada Mazowie-
ckiego, który — według niektórych
dawnych historyków Zakonu Krzy-
żackiego — zwrócił się wprost do
tegoż cesarza Fryderyka II o po-
moc w zwalczaniu pogańskich Pru-
sów. Intepretację postaci w koronie
jako cesarza Fryderyka II umacnia
umieszczenie nad namiotem cho-
rągwi z lwem, który to znak he-
raldyczny stał się z czasem her-
bem rodzinnym Hohenstaufów.
W ten sposób scena w namiocie
symbolizowałaby stworzenie „pod-
staw prawnych”, na których oprzeć
się miała działalność Krzyżaków w
Prusach; początki tej akcji widocz-
ne są na pozostałych częściach
obrazu.
Topografia terenu, na którym
rozgrywają się wydarzenia związa-
ne z Toruniem, łączące historię z
legendą z początku trzydziestych
lat XIII w., przedstawia się dosyć
jasno. Ukazana w lewej górnej par-
tii obrazu rzeka zakręcająca wśród
wzgórz — to Wisła; cała centralna
część płótna przedstawia tereny pra-
wobrzeżne. Pośrodku w głębi wid-
II. 1. Przybycie Krzyżaków na Ziemię Chełmińską, obraz z 1713 r.,
Muzeum Okręgowe w Toruniu. (Fot. A. Jarmułowicz)
nieje legendarny dąb, otoczony czę-
stokołem, z forteczką wzniesioną
rzekomo w r. 1231 na prawym brze-
gu Wisły przez Mistrza Krajowego
Hermana Balka. W koronie dębu
znajduje się drewniana budowla
z dwuspadowymi dachami. Zarów-
no dąb i budowla na nim, jak też
i przestrzeń zamknięta częstokołem
wypełnione są gęsto postaciami bro-
niących się Krzyżaków.
Rycerze teutońscy, odziani w
krótkie sięgające kolan białe szaty
z czarnymi krzyżami włożone na
zbroje, walczą za pomocą dzid, ha-
labard, kusz, kamieni oraz — rzecz
znamienna — strzelb. Dwu Krzy-
żaków wnosi do budynku na dębie
owcę i worek mąki.
W trzech punktach obrazu przed-
stawiono starcia Krzyżaków z Pru-
sami: walczące konno obie strony
na pierwszym planie, oraz ściera-
jący się piesi przeciwnicy w głębi
na lewo i na prawo od fortalicji na
dębie. Prócz tych ugrupowań wy-
stępuje oddział wojowników na
prawo od namiotu. Oddział ten ata-
kuje chyba bezpośrednio fortecę.
Prusowie pokazani są w stro-
jach przypominających wyraźnie
Saracenów lub Turków. Na pierw-
szy rzut oka wrażenie to jest tak
sugestywne, że można się wahać,
czy nie chodzi tu o symultaniczne
wprowadzenie motywu walk Zako-
nu Teutońskiego w Palestynie. Kon-
frontacja jednak ze źródłami lite-
rackimi wyklucza taką hipotezę.
Wydarzenia przedstawione na
obrazie rozgrywają się na początku
lat trzydziestych XIII w. w Toru-
niu, ściślej, w Starym Toruniu
(miejscu położonym ok. 10 km w
dół Wisły od Torunia). Wypadki te
zapisane są w Kronice Ziemi Pru-
skiej Piotra z Dusburga:
„Brat Herman Balke Mistrz dą-
żąc, by doprowadzić Prusów do
przyjęcia wiary, przybrawszy sobie
wspomnianego księcia (Konrada
Mazowieckiego — przyp. mój) i z
potęgą swego wojska przeszedł Wi-
słę na ziemię chełmińską i na brze-
gu w dół rzeki zbudował w roku
pańskim 1231 gród Toruń. Ta bu-
dowla była na jednym drzewie dę-
bu, na którym ogrodzenia i zabu-
dowania przystosowane zostały do
108
ZYGMUNT KRUSZELNICKI
OBRAZ Z 1713 R. „PRZYBYCIE KRZYŻAKÓW NA ZIEMIĘ CHEŁMIŃSKĄ"
ZE ZBIORÓW MUZEUM OKRĘGOWEGO W TORUNIU
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Toruńskiego w dniu 20.X.1968 r.)
W Muzeum Okręgowym w To-
runiu znajduje się obraz malowa-
ny olejno na płótnie o wymiarach
167 X 240 cm, przedstawiający w
symultanicznym skrócie przybycie
Krzyżaków na Ziemię Chełmińską
i pierwsze ich poczynania na tym
terenie.
Obraz podzielony jest na kilka
scen układających się w trzy zasad-
nicze warstwy. Po lewej stronie
obrazu, mniej więcej w połowie
jego wysokości znajduje się scena
w namiocie, w której uczestniczą
dwie postacie trzymające jakiś do-
kument: jedna w szacie monarszej
z koroną na głowie, druga w czer-
wonym stroju fantastycznym.
W osobie koronowanego monar-
chy można by dopatrywać się ce-
sarza Fryderyka II, wystawcy na-
dania z r. 1226, powierzającego zie-
mie Prusów pieczy krzyżackiej. Po-
stać siedzącego obok niego nie ko-
ronowahego dygnitarza, wskazujące-
go dłonią wydarzenia rozgrywające
się w centrum obrazu, oznaczałaby
wówczas księcia Konrada Mazowie-
ckiego, który — według niektórych
dawnych historyków Zakonu Krzy-
żackiego — zwrócił się wprost do
tegoż cesarza Fryderyka II o po-
moc w zwalczaniu pogańskich Pru-
sów. Intepretację postaci w koronie
jako cesarza Fryderyka II umacnia
umieszczenie nad namiotem cho-
rągwi z lwem, który to znak he-
raldyczny stał się z czasem her-
bem rodzinnym Hohenstaufów.
W ten sposób scena w namiocie
symbolizowałaby stworzenie „pod-
staw prawnych”, na których oprzeć
się miała działalność Krzyżaków w
Prusach; początki tej akcji widocz-
ne są na pozostałych częściach
obrazu.
Topografia terenu, na którym
rozgrywają się wydarzenia związa-
ne z Toruniem, łączące historię z
legendą z początku trzydziestych
lat XIII w., przedstawia się dosyć
jasno. Ukazana w lewej górnej par-
tii obrazu rzeka zakręcająca wśród
wzgórz — to Wisła; cała centralna
część płótna przedstawia tereny pra-
wobrzeżne. Pośrodku w głębi wid-
II. 1. Przybycie Krzyżaków na Ziemię Chełmińską, obraz z 1713 r.,
Muzeum Okręgowe w Toruniu. (Fot. A. Jarmułowicz)
nieje legendarny dąb, otoczony czę-
stokołem, z forteczką wzniesioną
rzekomo w r. 1231 na prawym brze-
gu Wisły przez Mistrza Krajowego
Hermana Balka. W koronie dębu
znajduje się drewniana budowla
z dwuspadowymi dachami. Zarów-
no dąb i budowla na nim, jak też
i przestrzeń zamknięta częstokołem
wypełnione są gęsto postaciami bro-
niących się Krzyżaków.
Rycerze teutońscy, odziani w
krótkie sięgające kolan białe szaty
z czarnymi krzyżami włożone na
zbroje, walczą za pomocą dzid, ha-
labard, kusz, kamieni oraz — rzecz
znamienna — strzelb. Dwu Krzy-
żaków wnosi do budynku na dębie
owcę i worek mąki.
W trzech punktach obrazu przed-
stawiono starcia Krzyżaków z Pru-
sami: walczące konno obie strony
na pierwszym planie, oraz ściera-
jący się piesi przeciwnicy w głębi
na lewo i na prawo od fortalicji na
dębie. Prócz tych ugrupowań wy-
stępuje oddział wojowników na
prawo od namiotu. Oddział ten ata-
kuje chyba bezpośrednio fortecę.
Prusowie pokazani są w stro-
jach przypominających wyraźnie
Saracenów lub Turków. Na pierw-
szy rzut oka wrażenie to jest tak
sugestywne, że można się wahać,
czy nie chodzi tu o symultaniczne
wprowadzenie motywu walk Zako-
nu Teutońskiego w Palestynie. Kon-
frontacja jednak ze źródłami lite-
rackimi wyklucza taką hipotezę.
Wydarzenia przedstawione na
obrazie rozgrywają się na początku
lat trzydziestych XIII w. w Toru-
niu, ściślej, w Starym Toruniu
(miejscu położonym ok. 10 km w
dół Wisły od Torunia). Wypadki te
zapisane są w Kronice Ziemi Pru-
skiej Piotra z Dusburga:
„Brat Herman Balke Mistrz dą-
żąc, by doprowadzić Prusów do
przyjęcia wiary, przybrawszy sobie
wspomnianego księcia (Konrada
Mazowieckiego — przyp. mój) i z
potęgą swego wojska przeszedł Wi-
słę na ziemię chełmińską i na brze-
gu w dół rzeki zbudował w roku
pańskim 1231 gród Toruń. Ta bu-
dowla była na jednym drzewie dę-
bu, na którym ogrodzenia i zabu-
dowania przystosowane zostały do
108