DOI article:
Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI article:Kruszelnicki, Zygmunt: Obraz z 1713 r. "Przybycie Krzyżaków na Ziemię Chełmińską" ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.47895#0117
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
obrony; zewsząd częstokołem się
obwarowali; dostępne było tylko
jedno dojście do grodu (...)”.
Dalsze opisy Dusburga dotyczą
walk, które staczali osadzeni tam
Krzyżacy z Prusami stacjonującymi
w trzech sąsiadujących ze sobą
gródkach otaczających półkolem
Stary Toruń, w Starogrodzie, Pie-
gzy i Rogowie:
„Opowiadają niektórzy, że gdy
bracia mieszkali na wspomnianym
drzewie, Prusowie mieli powyżej
Torunia na brzegu Wisły gród
zwany Rogów, a poniżej w dół rze-
ki drugi mniej więcej w miejscu
gdzie teraz położony jest stary gród.
Był też pośrodku nich pewien wódz
z Pomezanii Pipin, który nad je-
ziorem, które od jego imienia na-
zywa się jezioro Pipina, mieszkał
w jednej warowni z licznymi poga-
nami rozbój uprawiając; żaden
chrześcijanin nie mógł opuścić gro-
du, by nie być pojmany lub zabity
przez niego. Tamci powyżej, ci po-
niżej, ten pośrodku ich napasto-
wał (...)”.
Na kanwie tak ujętego opisu bi-
tew, staczanych w pierwszym okre-
sie przez Krzyżaków z Prusami,
mógł autor obrazu skomponować
trzy ścierające się ze sobą grupy
Krzyżaków i Prusów: trzy pruskie
gródki i trzy miejsca natarcia auto-
chtonów. Jeden jeszcze motyw po-
twierdza związek scenerii obrazu
z tymi właśnie ustępami Kroniki
Ziemi Pruskiej. Oto z prawej stro-
ny na dębie wisi Prusak odziany
w szatę w kolorowe pasy. Zacytuj-
my znów Dusburga:
„W końcu bracia z załogą Ro-
gowa w wojnę się wdali, i jak bogu
się spodobało, wielu z nich zabili,
a dowódcę uprowadzili do niewoli
[...], a w późniejszym czasie gdy za-
łoga drugiego grodu leżała spita
podczas jakiejś uczty (dowódca —
przyp. mój) przyprowadził tam bra-
ci ze zbrojnymi, którzy mocarnie
następując, po zabiciu względnie
pojmaniu wszystkich gród w perzy-
nę obrócili. Niedługopotem Pipina
szwagra swego wydał w ręce braci,
którzy go uwiązanego do ogona koń-
skiego wlekli aż do Torunia i na
drzewie powiesili (...)”.
Po prawej stronie obrazu widać
postać jeźdźca przeprawiającego się
przez jezioro. Pomimo, że jego strój
i fizjonomia zdradzają pewne podo-
bieństwo do domniemanego Kon-
rada Mazowieckiego, znajdującego
się w namiocie, wydaje się jednak,
że jest to postać księcia pomor-
skiego Świętopełka. Sytuacja, w
której władca ów został przedsta-
wiony, stanowi raczej symultanicz-
ną kontaminację trzech, co naj-
II. 2. Fragment U. 1, lewa górna partia obrazu. (Fot. A. Jarmułowicz)
mniej, wydarzeń historycznych: nie-
udanej dla Świętopełka bitwy pod
Chełmnem, również nieudanego
oblężenia Kiszporka i wreszcie dzia-
łań wojennych tego władcy pod To-
runiem.
Niemało miejsca zajmują na
obrazie chorągwie z emblematami
obu walczących stron. Siedmiokrot-
nie występują chorągwie krzyżackie
z czarnym krzyżem, a w pobliżu
namiotu — wspomniana już chorą-
giew z lwem.
Znacznie ciekawsze są. cztero-
krotnie namalowane na obrazie cho-
rągwie Prusów. Układają się one
w dwie pary o powtarzających się
motywach. Pierwsza para wyobraża
ńa białym tle trzy postacie w po-
piersiach, ustawione rzędem: lewa
postać w białym odzieniu, środko-
wa w czerwonym, prawa obnażona.
Na głowach — turban, płomienie
i kłosy. Zagadkę tego wyobrażenia
heraldycznego wyjaśnia miedzioryt
zamieszczony w pierwszej części
Alt und Neues Preussen z 1684 r.
pióra Krzysztofa Hartknocha. Mie-
dzioryt nawiązuje do fantastycznego
opisu rzekomego sztandaru pru-
skiego, który to opis Hartknocha
jest prawie dosłownym powtórze-
niem analogicznego ustępu w dzie-
le Szymona Grunaua Preussische
Chronik z r. 1526. Z opisu wynika,
że chodzi tu o wizerunki bóstw
pruskich: pierwszy od lewej to Pa-
tollu, bóg śmierci, blada postać
z długą białą brodą, w białym za-
woju na głowie; pośrodku Perku-
nas, bóg piorunów i władca przy-
rody, mężczyzna o czarnych kręco-
nych włosach i brodzie, o twarzy
ognistoczerwonej i gniewnej, uko-
ronowany płomienistym nimbem;
ostatni wreszcie to Potrimpe, jasny
bóg życia, młoda pogodna postać
męska, bez brody, ukoronowana
wieńcem kłosów.
Z drugą parą chorągwi widocz-
ną częściowo na planie pierwszym,
w całości zaś na drugim planie na
prawo, sprawa przedstawia się
mniej jasno i wyraźnie. Widnieje
tu postać kobieca w długiej szacie,
unosząca nad głową podłużny przed-
109-:
obrony; zewsząd częstokołem się
obwarowali; dostępne było tylko
jedno dojście do grodu (...)”.
Dalsze opisy Dusburga dotyczą
walk, które staczali osadzeni tam
Krzyżacy z Prusami stacjonującymi
w trzech sąsiadujących ze sobą
gródkach otaczających półkolem
Stary Toruń, w Starogrodzie, Pie-
gzy i Rogowie:
„Opowiadają niektórzy, że gdy
bracia mieszkali na wspomnianym
drzewie, Prusowie mieli powyżej
Torunia na brzegu Wisły gród
zwany Rogów, a poniżej w dół rze-
ki drugi mniej więcej w miejscu
gdzie teraz położony jest stary gród.
Był też pośrodku nich pewien wódz
z Pomezanii Pipin, który nad je-
ziorem, które od jego imienia na-
zywa się jezioro Pipina, mieszkał
w jednej warowni z licznymi poga-
nami rozbój uprawiając; żaden
chrześcijanin nie mógł opuścić gro-
du, by nie być pojmany lub zabity
przez niego. Tamci powyżej, ci po-
niżej, ten pośrodku ich napasto-
wał (...)”.
Na kanwie tak ujętego opisu bi-
tew, staczanych w pierwszym okre-
sie przez Krzyżaków z Prusami,
mógł autor obrazu skomponować
trzy ścierające się ze sobą grupy
Krzyżaków i Prusów: trzy pruskie
gródki i trzy miejsca natarcia auto-
chtonów. Jeden jeszcze motyw po-
twierdza związek scenerii obrazu
z tymi właśnie ustępami Kroniki
Ziemi Pruskiej. Oto z prawej stro-
ny na dębie wisi Prusak odziany
w szatę w kolorowe pasy. Zacytuj-
my znów Dusburga:
„W końcu bracia z załogą Ro-
gowa w wojnę się wdali, i jak bogu
się spodobało, wielu z nich zabili,
a dowódcę uprowadzili do niewoli
[...], a w późniejszym czasie gdy za-
łoga drugiego grodu leżała spita
podczas jakiejś uczty (dowódca —
przyp. mój) przyprowadził tam bra-
ci ze zbrojnymi, którzy mocarnie
następując, po zabiciu względnie
pojmaniu wszystkich gród w perzy-
nę obrócili. Niedługopotem Pipina
szwagra swego wydał w ręce braci,
którzy go uwiązanego do ogona koń-
skiego wlekli aż do Torunia i na
drzewie powiesili (...)”.
Po prawej stronie obrazu widać
postać jeźdźca przeprawiającego się
przez jezioro. Pomimo, że jego strój
i fizjonomia zdradzają pewne podo-
bieństwo do domniemanego Kon-
rada Mazowieckiego, znajdującego
się w namiocie, wydaje się jednak,
że jest to postać księcia pomor-
skiego Świętopełka. Sytuacja, w
której władca ów został przedsta-
wiony, stanowi raczej symultanicz-
ną kontaminację trzech, co naj-
II. 2. Fragment U. 1, lewa górna partia obrazu. (Fot. A. Jarmułowicz)
mniej, wydarzeń historycznych: nie-
udanej dla Świętopełka bitwy pod
Chełmnem, również nieudanego
oblężenia Kiszporka i wreszcie dzia-
łań wojennych tego władcy pod To-
runiem.
Niemało miejsca zajmują na
obrazie chorągwie z emblematami
obu walczących stron. Siedmiokrot-
nie występują chorągwie krzyżackie
z czarnym krzyżem, a w pobliżu
namiotu — wspomniana już chorą-
giew z lwem.
Znacznie ciekawsze są. cztero-
krotnie namalowane na obrazie cho-
rągwie Prusów. Układają się one
w dwie pary o powtarzających się
motywach. Pierwsza para wyobraża
ńa białym tle trzy postacie w po-
piersiach, ustawione rzędem: lewa
postać w białym odzieniu, środko-
wa w czerwonym, prawa obnażona.
Na głowach — turban, płomienie
i kłosy. Zagadkę tego wyobrażenia
heraldycznego wyjaśnia miedzioryt
zamieszczony w pierwszej części
Alt und Neues Preussen z 1684 r.
pióra Krzysztofa Hartknocha. Mie-
dzioryt nawiązuje do fantastycznego
opisu rzekomego sztandaru pru-
skiego, który to opis Hartknocha
jest prawie dosłownym powtórze-
niem analogicznego ustępu w dzie-
le Szymona Grunaua Preussische
Chronik z r. 1526. Z opisu wynika,
że chodzi tu o wizerunki bóstw
pruskich: pierwszy od lewej to Pa-
tollu, bóg śmierci, blada postać
z długą białą brodą, w białym za-
woju na głowie; pośrodku Perku-
nas, bóg piorunów i władca przy-
rody, mężczyzna o czarnych kręco-
nych włosach i brodzie, o twarzy
ognistoczerwonej i gniewnej, uko-
ronowany płomienistym nimbem;
ostatni wreszcie to Potrimpe, jasny
bóg życia, młoda pogodna postać
męska, bez brody, ukoronowana
wieńcem kłosów.
Z drugą parą chorągwi widocz-
ną częściowo na planie pierwszym,
w całości zaś na drugim planie na
prawo, sprawa przedstawia się
mniej jasno i wyraźnie. Widnieje
tu postać kobieca w długiej szacie,
unosząca nad głową podłużny przed-
109-: