Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (32.1970)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

LUDWIK PRZYMUSIŃSKI

PROBLEM TZW. WSCHODNIONIEMIECKIEJ SZTUKI KOLONIALNEJ
A GOTYCKA ARCHITEKTURA POMORZA
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Gdańskiego w dniu 18.XII.1968 r.)

Historiografia niemiecka XIX w.
wytworzyła dla celów politycznych,
zwłaszcza Austrii i Prus, teorię
młodszości cywilizacji Słowian.
Opierając się na faktach z historii
średniowiecza, dowodziła niższości
kulturalnej, gospodarczej i poli-
tycznej Słowian i ich zależności od
Niemców. Badania historyków nie-
mieckich drugiej połowy XIX w.,
których zadaniem było uzasadnienie
naukowe ekspansji niemieckiej we
wschodniej Europie, stworzyły kie-
runek w nauce historii zwany „ba-
daniem wschodu” — Ostforschung.
Uczeni ci posługiwali się głównie
materiałem średniowiecznym, ten
bowiem okres dawał najwięcej
przykładów, na których podstawie
można było udowodnić, że Słowia-
nie przejmowali od Niemców formy
gospodarcze, społeczne, prawne, a
zwłaszcza kulturalno-artystyczne.
Zjawisko przejmowania tych form
można określić terminem „koloni-
zacji”, który to termin pojawia się
po raz pierwszy już w r. 1848 w
rozprawie E. Bolla Mecklemburgs
Deutsche Kolonisation. Samą pro-
blematykę tego zjawiska omówił
obszernie G. Labuda (Słowianie w
historiografii niemieckiej XIX wie-
ku, „Przegląd Zach.”, 1968/3).
Historycy niemieccy, którzy ba-
dali przebieg lokacji miast średnio-
wiecznych na terenach etnicznie
słowiańskich, analizując m. in. ele-
menty urbanistyczne, stworzyli tzw.
teorię kolonizacyjną powstania
ośrodków miejskich. Nowsze bada-
nia kompleksowe udowodniły bez-
podstawność tych twierdzeń, wska-
zując uczestnictwo Słowian w prze-
mianach gospodarczych, ustrojo-
wych i kulturalnych ich ziem,
przemianach objawiających ciągłość
rozwoju (por.: A. Gieysztor, La
ville siane du Haut Moyen-Age...;
G. Labuda, Die Anfdnge des pol-
nischen Stadtwesens im Hoch-
mittelalter; H. Miinch, Uber den
fruhmittelalterlichen und mittel-
alterlichen Stadtgrundiss in Polen,
„Ergon”, t. 3, 1962).
Badania dotyczące historii sztu-
ki, a zwłaszcza historii architektu-
ry ziem na wschód od Łaby są pod
wyraźnym wpływem tendencji in-
terpretacyjnych pozostałych dyscy-
plin „Ostforschung”, szczególnie
zaś archeologii i historii kultury
materialnej (por. N. Zaske, Goti-


II. 1. Neuenkamp, rzut kościoła
cysterskiego (wg Hertel)

scher Backsteinbau Norddeutsch-
lands, Greifswald, 1960, rkps. s. 26).
Mniemanie o wyższości cywilizacyj-
nej Niemiec wpływa jeszcze dzisiaj
na sposób widzenia przyczyn roz-
woju miast i ich sztuki także w
Niemczech Północnych, w Meklem-


II. 2. Strzałów (Stralsund), rzut ko-
ścioła św. Mikołaja — 1. zachowa-
ne mury hipotetycznej budowli ha-
lowej, 2. rekonstrukcja rzutu hali,
3. obejście bazyliki z kaplicami.
(Repr. wg Zaskego)

burgii, w Marchii, na Pomorzu Za-
odrzańskim, nie mówiąc już o tere-
nach na wschód od Odry. N. Zaske
(Gotische Backsteinkirchen Nord-
deutschlands, Łeipzig 1968, s. 8) na-
wiązując do teorii podboju, tak
sformułował przyczyny możliwości
powstania i rozwoju architektury
tych regionów: „jest rzeczą zrozu-
miałą, że gotycka architektura ce-
glana nie powstałaby nigdy na te-
renach słowiańskich, gdyby książęta
niemieccy nie wzięli ich w swoje
posiadanie”. Nieomal wyłącznie ele-
mentowi niemieckiemu przypisuje

H. Tintelnot zasługi dla rozwoju
średniowiecznej architektury Ślą-
ska (Die mittelalterliche Baukunst
Schlesiens, Kitzingen 1951, recenzje:
S. Wiliński, „Przegląd Zach.”, 1954
oraz M. Zlat, „Roczniki Sztuki Ślą-
skiej”, 1959).
Autorzy przytoczonych opracowań
niemieckich uważają terytoria sło-
wiańskie za pustkowia, na których
kulturę artystyczną zaczęli upra-
wiań dopiero osadnicy niemieccy.
Należy pamiętać, że niektórzy
z niemieckich historyków sztuki
interpretowali podobnie rozwój kul-
turalny nie tylko tych regionów,
w których element niemiecki do-
minował, ale i tych, które prze-
stały być w ciągu średniowiecza
zależne od polskich ośrodków po-
litycznych. Pretensje do przodującej
roli Niemców w rozwoju kultury
artystycznej pozostałych regionów
Polski (także Litwy i Rusi Czerwo-
nej) sformułował chyba jednoznacz-
nie Dagobert Frey: „To właśnie
szeroko zamierzona niemiecka dzia-
łalność kulturalna na terenach Sło-
wian Zachodnich, Madziarów, a w
części również Słowian Południo-
wych pozyskała i wcieliła je na stałe
do kręgu kultury zachodniej. Do-
piero przez penetrację kolonialną
przygotowano te ziemie do samo-
dzielnego rozwoju, w którym mogło
powstać ich regionalne oblicze, uwa-
runkowane różnymi przyczynami
trudnymi do uchwycenia, jak po-
chodzeniem osadników, ich stosun-
kami gospodarczymi, pozycją socjal-
ną i otoczeniem ludów obcople-
miennych; samodzielność i własne
oblicze twórczość artystycznej pod-
niosły w późnym średniowieczu nie-
mieckie tereny wschodnie do waż-
nego czynnika rozwojowego w ca-
łości kultury i sztuki niemieckiej,
powodując prądy powrotne wpły-
wów artystycznych ze wschodu na
zachód” (Deutsche Baukunst in Po-
len, „Die Burg”, 1940/1, s. 21 i nn.).
Prac o zabarwieniu ideowym
zbliżonym do wyżej cytowanych
znalazłoby się sporo. Sprawa nie
polega jednak na prowadzeniu po-
lemiki negującej tylko tezy prze-
prowadzone w duchu „Ostfor-
schung”, dotyczącej m. in. historii
architektury gotyckiej Pomorza. Dy-
skusję należy podjąć określając
własne stanowisko metodologiczne,
które dążyłoby do wielostronnego

97