DOI Artikel:
Rozprawy
DOI Artikel:Chojecka, Ewa: O tematach i formach antykizujących w grafice polskiej XVI wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47895#0027
EWA CHOJECKA
O TEMATACH I FORMACH ANTYKIZUJĄCYCH
W GRAFICE POLSKIEJ XVI WIEKU
Wokół zagadnienia udziału elementu antycznego
w sztuce polskiego renesansu narastać poczyna ostat-
nimi czasy szczególne zainteresowanie i to zarówno
jeżeli idzie o pojawienie się pewnych wątków treś-
ciowych o rodowodzie starożytnym, jak i określonych
rozwiązań formalnych, pojmowanych jako formy re-
prezentatywne dla stylu aWantica x.
Początek tym zainteresowaniom dali historycy lite-
ratury 1 2, niemniej zagadnienie odnosi się także do
sztuk przedstawieniowych i rozpatrywane jest w per-
spektywie sztuki polskiej na tle twórczości ogólno-
europejskiej, jak również w kontekście miejscowej
tradycji artystycznej, jej specyfiki i lokalnych od-
rębności.
Najogólniej rzecz biorąc w XVI-wiecznej sztuce
polskiej zderzają się dwie koncepcje widzenia sta-
rożytności: tradycyjnie późnogotycka z jednej strony
oraz programowo antykizująca, idąca z renesansowej
sztuki włoskiej z drugiej. W grafice zderzenie tych
koncepcji następuje w sposób bardziej wielowarstwo-
wy, może i mniej jednoznacznie i konsekwentnie ani-
żeli w innych dziedzinach sztuki, zwłaszcza w rzeźbie
i architekturze. Albowiem w grafice, podobnie jak
w malarstwie, nie było owego zasadniczego przełomu
spowodowanego przybyciem znacznego zespołu włos-
kich artystów, którzy w zakresie rzeźby i architek-
1 Na szereg znaczeń terminu klasycyzm zwraca ostatnio
uwagę W. TATARKIEWICZ, O znaczeniu terminu klasycyzm,
[w:] Muzeum i twórca. Studia z historii sztuki i kultury ku
czci Profesora Dr Stanisława Lorentza, Warszawa 1969,
s. 177-184.
2 Por. T. BIEŃKOWSKI, Polskie „spory o antyk” w XVI—
XVIII wieku (Studia i Materiały z dziejów nauki polskiej,
1967, seria A, zesz. 11, s. 3—27); — tenże, Fabularne moty-
wy antyczne w dramacie staropolskim, „Studia Staropolskie”
XIX, 1967; — tenże, Z badań nad recepcją literatury an-
tycznej w Polsce w okresie Odrodzenia, „Odrodzenie i Re-
formacja W Polsce” XI, 1966, S. 37—48.
3 J. KOWALCZYK, Polskie portrety „aWantica" w pla-
styce renesansowej, [w:] Treści dzieła sztuki, Warszawa 1969,
s. 121—136. — Por. także M. KARPOWICZ, Nurt klasycyzujący
plastyki polskiej czasów Sobieskiego, [w:] Klasycyzm — stu-
dia nad sztuką polską XVIII i XIX wieku. Studia z historii
sztuki, XI, Wrocław 1968, s. 83-110.
4 Mapheus VEGIUS, Philalethes. Ad lectorem Rudolphus
Vasserburgensis, Cracoviae, F. Ungler 1512, fol. 1—16, 4°. Je-
dyny egzemplarz dzieła znajduje się w Bibl. Uniwersyteckiej
we Wrocławiu, sygn. 441372. — ESTREICHER, Bibliografia
tury dali niejako naturalną podstawę do zasymilowa-
nia w miejscowym środowisku artystycznym form
renesansowej antykizacji. Nie jest przypadkiem, że
właśnie w rzeźbie, i to rzeźbie tworzonej przez Wło-
chów, zwrócono ostathio uwagę na występujące tutaj
elementy antykizujące 3.
W grafice proces przyswajania włoskich form re-
nesansowych, a wraz z nimi i renesansowej antyki-
zacji, odbywał się wolniej, drogami bardziej złożo-
nymi. Elementy antykizujące nierzadko wchodziły tu
w związek z formami o gotyckiej proweniencji, two-
rząc rodzaj „pogranicza” antykizacji. Nie zamierzając
wyczerpać tematu, pragniemy zwrócić uwagę na kilka
etapów nawarstwiania się na gotyckiej tradycji no-
wego, renesansowego widzenia antyku.
* *
*
W krakowskiej oficynie Unglera ukazała się w
r. 1512 niewielka książeczka zatytułowana grecyzu-
jąco Philalethes, czyli Miłośnik Prawdy. Autorem
jest Mapheus Vegius (Maffeo Vegio)4, działający
w połowie XV w. we Włoszech poeta, teoretyk pe-
dagogiki i jeden z pierwszych humanistów intere-
sujących się zabytkami sztuki Rzymu epoki staro-
chrześcijańskiej 5. Nazwisko Yegiusa jest dzisiaj sto-
Polska XXI, s. 492 podaje omyłkowo jako autora dzieła Lu-
kiana z Samosaty, podobnie BIEŃKOWSKI, Z badań nad
recepcją literatury antycznej..., jw., s. 40. Prawidłowego au-
tora dzieła, Yegiusa, podaje T. WIERZBOWSKI, Bibliographia
polonica XV ac XVI ss., II, Warszawa 1891, s. 883.
5 Mapheus Vegius (we włoskiej Persji Maffeo Vegio), ro-
dem z północno-włoskiego miasta Lodi (ur. 1407, zm_ w Rzy-
mie 1458), po odbyciu studiów w Pawii działa w Bolonii
i Florencji, po czym przenosi się do Rzymu, gdzie do końca
życia piastuje stanowisko kanonika kościoła św. Piotra. Na
wzór badań nad starożytnym Rzymem, prowadzonych przez
Flavia Bionda i Poggia, Vegius zajmuje się Rzymem epoki
starochrześcijańskiej (dzieło De rebus memorabilibus Basi-
licae S. Petri). Nadto Vegius jest autorem Trzynastej księgi
Ensidy, pedagogiczego podręcznika De educatione liberorum
oraz szeregu dzieł poetyckich. Por. U. RENDA, P. OPERTI,
Dizionario storico della letteratura italiana, ed. III, Torino
1952, s. 1145—1146. Tamże dalsza literatura przedmiotu; —
M. W. FANNING, Maphei Vegii Laudensis De Educatione
Liberorum et Eorum Claris Moribus Libri Sex. A Critical
Text of Books I—III. Studies in Medieval and Renaissance
Latin, I, Washington 1933, s. VII-XV.
19
O TEMATACH I FORMACH ANTYKIZUJĄCYCH
W GRAFICE POLSKIEJ XVI WIEKU
Wokół zagadnienia udziału elementu antycznego
w sztuce polskiego renesansu narastać poczyna ostat-
nimi czasy szczególne zainteresowanie i to zarówno
jeżeli idzie o pojawienie się pewnych wątków treś-
ciowych o rodowodzie starożytnym, jak i określonych
rozwiązań formalnych, pojmowanych jako formy re-
prezentatywne dla stylu aWantica x.
Początek tym zainteresowaniom dali historycy lite-
ratury 1 2, niemniej zagadnienie odnosi się także do
sztuk przedstawieniowych i rozpatrywane jest w per-
spektywie sztuki polskiej na tle twórczości ogólno-
europejskiej, jak również w kontekście miejscowej
tradycji artystycznej, jej specyfiki i lokalnych od-
rębności.
Najogólniej rzecz biorąc w XVI-wiecznej sztuce
polskiej zderzają się dwie koncepcje widzenia sta-
rożytności: tradycyjnie późnogotycka z jednej strony
oraz programowo antykizująca, idąca z renesansowej
sztuki włoskiej z drugiej. W grafice zderzenie tych
koncepcji następuje w sposób bardziej wielowarstwo-
wy, może i mniej jednoznacznie i konsekwentnie ani-
żeli w innych dziedzinach sztuki, zwłaszcza w rzeźbie
i architekturze. Albowiem w grafice, podobnie jak
w malarstwie, nie było owego zasadniczego przełomu
spowodowanego przybyciem znacznego zespołu włos-
kich artystów, którzy w zakresie rzeźby i architek-
1 Na szereg znaczeń terminu klasycyzm zwraca ostatnio
uwagę W. TATARKIEWICZ, O znaczeniu terminu klasycyzm,
[w:] Muzeum i twórca. Studia z historii sztuki i kultury ku
czci Profesora Dr Stanisława Lorentza, Warszawa 1969,
s. 177-184.
2 Por. T. BIEŃKOWSKI, Polskie „spory o antyk” w XVI—
XVIII wieku (Studia i Materiały z dziejów nauki polskiej,
1967, seria A, zesz. 11, s. 3—27); — tenże, Fabularne moty-
wy antyczne w dramacie staropolskim, „Studia Staropolskie”
XIX, 1967; — tenże, Z badań nad recepcją literatury an-
tycznej w Polsce w okresie Odrodzenia, „Odrodzenie i Re-
formacja W Polsce” XI, 1966, S. 37—48.
3 J. KOWALCZYK, Polskie portrety „aWantica" w pla-
styce renesansowej, [w:] Treści dzieła sztuki, Warszawa 1969,
s. 121—136. — Por. także M. KARPOWICZ, Nurt klasycyzujący
plastyki polskiej czasów Sobieskiego, [w:] Klasycyzm — stu-
dia nad sztuką polską XVIII i XIX wieku. Studia z historii
sztuki, XI, Wrocław 1968, s. 83-110.
4 Mapheus VEGIUS, Philalethes. Ad lectorem Rudolphus
Vasserburgensis, Cracoviae, F. Ungler 1512, fol. 1—16, 4°. Je-
dyny egzemplarz dzieła znajduje się w Bibl. Uniwersyteckiej
we Wrocławiu, sygn. 441372. — ESTREICHER, Bibliografia
tury dali niejako naturalną podstawę do zasymilowa-
nia w miejscowym środowisku artystycznym form
renesansowej antykizacji. Nie jest przypadkiem, że
właśnie w rzeźbie, i to rzeźbie tworzonej przez Wło-
chów, zwrócono ostathio uwagę na występujące tutaj
elementy antykizujące 3.
W grafice proces przyswajania włoskich form re-
nesansowych, a wraz z nimi i renesansowej antyki-
zacji, odbywał się wolniej, drogami bardziej złożo-
nymi. Elementy antykizujące nierzadko wchodziły tu
w związek z formami o gotyckiej proweniencji, two-
rząc rodzaj „pogranicza” antykizacji. Nie zamierzając
wyczerpać tematu, pragniemy zwrócić uwagę na kilka
etapów nawarstwiania się na gotyckiej tradycji no-
wego, renesansowego widzenia antyku.
* *
*
W krakowskiej oficynie Unglera ukazała się w
r. 1512 niewielka książeczka zatytułowana grecyzu-
jąco Philalethes, czyli Miłośnik Prawdy. Autorem
jest Mapheus Vegius (Maffeo Vegio)4, działający
w połowie XV w. we Włoszech poeta, teoretyk pe-
dagogiki i jeden z pierwszych humanistów intere-
sujących się zabytkami sztuki Rzymu epoki staro-
chrześcijańskiej 5. Nazwisko Yegiusa jest dzisiaj sto-
Polska XXI, s. 492 podaje omyłkowo jako autora dzieła Lu-
kiana z Samosaty, podobnie BIEŃKOWSKI, Z badań nad
recepcją literatury antycznej..., jw., s. 40. Prawidłowego au-
tora dzieła, Yegiusa, podaje T. WIERZBOWSKI, Bibliographia
polonica XV ac XVI ss., II, Warszawa 1891, s. 883.
5 Mapheus Vegius (we włoskiej Persji Maffeo Vegio), ro-
dem z północno-włoskiego miasta Lodi (ur. 1407, zm_ w Rzy-
mie 1458), po odbyciu studiów w Pawii działa w Bolonii
i Florencji, po czym przenosi się do Rzymu, gdzie do końca
życia piastuje stanowisko kanonika kościoła św. Piotra. Na
wzór badań nad starożytnym Rzymem, prowadzonych przez
Flavia Bionda i Poggia, Vegius zajmuje się Rzymem epoki
starochrześcijańskiej (dzieło De rebus memorabilibus Basi-
licae S. Petri). Nadto Vegius jest autorem Trzynastej księgi
Ensidy, pedagogiczego podręcznika De educatione liberorum
oraz szeregu dzieł poetyckich. Por. U. RENDA, P. OPERTI,
Dizionario storico della letteratura italiana, ed. III, Torino
1952, s. 1145—1146. Tamże dalsza literatura przedmiotu; —
M. W. FANNING, Maphei Vegii Laudensis De Educatione
Liberorum et Eorum Claris Moribus Libri Sex. A Critical
Text of Books I—III. Studies in Medieval and Renaissance
Latin, I, Washington 1933, s. VII-XV.
19