DOI article:
Recenzje - Polemiki
DOI article:Bieniecki, Zdzisław: Walter Hentschel: "Die sächsische Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen", Berlin 1967
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.47895#0364
RECENZJE — POLEMIKI
a pozostałych w Warszawie funkcjonariuszy na służbę
pruską.
W następnym rozdziale, poświęconym architektom,
Autor rozprawia się na wistępie z dawniejszymi po-
glądami na udział wybitnych architektów saskich,
jak Johann Friedrich Karcher, Markus Conard Dietze,
Matthaus Daniel Póppelmann, Zacharias Longuelune,
Johann Christoph Knóffel, Gaetano Chiaveri i Fried-
rich August Krubsacius, wykluczając lub ogranicza-
jąc, przeważnie do pośredniego wpływu, ich wkład
do działalności budowlanej na terenie Polski. Na-
stępnie w kolejnych podrozdziałach kreśli sylwetki
dwunastu architektów uznanych przez niego za naj-
bardziej czynnych w Polsce, do których zaliczeni zo-
stali: Johann Christoph Naumann, Burchard Christoph
von Munnich, Joachim Daniel Jauch, Johann Sigmund
Deybel, Carl Friedrich Póppelmann, Anton Friedrich
Richter, Johann George Móser, Peter Hiche (Hiż), Jo-
hann Friedrich Knebel, Johann Gottlob Daumann,
Ephraim Schróiger i Simon Gottlieb Zug5. We frag-
mentach dotyczących poszczególnych z wymienionych
postaci Autor zamieszcza ich życiorysy z Uwzględnie-
niem danych biograficznych, wykształcenia, drogi służ-
bowej, a nawet stosunków rodzinnych i majątkowych
oraz charakterystylkę działalności, podważając wiele
dotychczasowych atrybucji i poddając rewizji dato-
wanie powstania licznych obiektów.
Trzonem pracy są cztery dalsze rozdziały zawiera-
jące '(również w rozbiciu na podrozdziały) przegląd
Saskiej działalności budowlanej w Polsce ujętej w
grupy obiektów lub zespołów łączących się osobami
zleceniodawców, a rozpatrywanych szczegółowo w ob-
rębie głównych podziałów w układzie chronologicz-
nym. Zgodnie z przyjętą przez siebie zasadą Autor
wyodrębnia — odpowiadające kolejnym rozdziałom —
cztery podstawowe grupy budowli 'związane z inicja-
tywą Augusta Mocnego, Augusta III, Bruhla i zlece-
niodawców polskich. Tak więc w rozdziale trzecim
zajmuje się z przedsięwzięć budowlanych Augusta
Mocnego: Zamkiem Królewskim, Pałacem li Ogrodem
Saskim, Pałacem Błękitnym i Marymontem w War-
szawie, Salą Senatorską w Grodnie, Ujdzdówem i
klasztorem bonifratrów w Warszawie, Wilanowem,
koszarami warszawskimi; zespołem pałacowo-kosza-
rowym w Kargowej, przeprowadzając rozróżnienie
między projektami urzeczywistnionymi ii nie zreali-
zowanymi, podejmując próbę ustalenia autorstwa i da-
towania cyklów projektowych li dokonując na tej pod-
stawie ich uszeregowania (chronologicznego. IZ budo-
wli Augusta III rozpatruje w rozdziale czwartym: ka-
plicę grobową Augusta Mocnego przy kościele kapu-
cynów i Pałac Saski w Warszawie, Nowy Zamek w
Grodnie, Zamek królewski w Warszawie, tzw. pałace
pocztowe i arsenał warszawski. W rozdziale piątym,
po wstępnym scharakteryzowaniu Bruhla od strony
jego działalności budowlanej, uwzględniono z powsta-
łych w jej kręgu obiektów: ogrody i myśliwskie pa-
łacyki Bruhla w Warszawie i jej okolicach (ogród
przy Nowym Swiecie, ogród zw. Zazdrość przy Ła-
zienkach, pałacyk w Piasecznie, Wola, Młociny i Słup-
no), kościół na Woli oraz Pałac Bruhllowski (dawniej
Sanguszków) i drugi pałac Bruhla (nast. Potockich)
w Warszawie. Do obiektów związanych z inicjatywą
zleceniodawców polskich Autor zalicza iw rozdziale
» Imiona i nazwiska architektów pochodzenia niemiec-
kiego podano w niniejszej recenzji, zgodnie z ich brzmie-
niem w recenzowanej książce, w pisowni niemieckiej.
szóstym i rozpatruje kolejno: Pałac Mniszchów, salę
w domniemanym pałacu Lubomirskich i warszawskie
pałace Deybla (Wielopolskich, Czartoryskich, Branic-
kich i Sapieżyński), prace tegoż przy pałacach w
Białymstoku, Puławach i Choroszczy, kościół w Pia-
secznie, Pałac Sułkowskich (dawniej Kazimierzowski)
w Warszawie, pałace opacki w Oliwie i Mniszchów
w Gdańsku, pałac w Radzyniu Podlaskim, kościół
ewangelicki w Toruniu i warszawski Pałac Lelewe-
lów, w znacznej mierze uwzględniając nie publikowa-
ne jeszcze po części wyniki poszukiwań udostępnione
przez badaczy polskich. W ujęciu podrozdziałów trak-
tujących o poszczególnych pozycjach Autor w zasa-
dzie konsekwentnie przestrzega jednolitego układu,
podając: zwięzły zarys wcześniejszych dziejów (w
przypadkach obiektów przebudowywanych), ewolucję
faz lub cyklów projektowych i wykształcenie się osta-
tecznej koncepcji, charakterystykę formalną, atrybu-
cję autorstwa, przebieg realizacji i skrótowe przed-
stawienie późniejszych losów budowli, w odniesieniu
do zachowanych doprowadzone aż do chwili obecnej.
Podsumowaniem wniosków wynikających z prze-
glądu obiektów uznanych przez Autora za dorobek
saskiej działalności budowlanej w Polsce jest przed-
ostatni rozdział siódmy, traktujący o inspiracjach pol-
skich i oddziaływaniach wpływów saskich. Stwier-
dziwszy na początku ograniczoność tych wpływów —
mimo liczebności obiektów wznoszonych, przebudowy-
wanych lub projektowanych przez architektów sas-
kich — Autor uważa za jeszcze słabszą infiltrację
wpływów miejscowych. Przyczynę tego Zjawiska przy-
pisuje szczególnej oporności wobec asymilacyjnej siły
Polski architektury saskiej ze względu na jej odręb-
ność wynikłą ze zwartej jedności zleceniodawcy i ar-
chitekta oraz organizacji i wykonawstwa, a także za-
leżności od panującego 'stylu drezdeńskiego i jego
ewolucji. Wyraża jednak pogląd, że mlimo spowodo-
wanego samoistnością architektury saskiej osłabienia
Oddziaływania środowiska miejscowego jego odmien-
ne właściwości nie mogły pozostać bez wpływu, da-
jącego się też pod niektórymi względami stwierdzić.
Upatruje go zaś w umożliwionej warunkami miejsco-
wymi, a odpowiadającej absolutystycznym tendencjom
Augusta Mocnego wielkiej skali założeń 'i koncepcji
projektowych, w zależności pięciobocznych rozwiązań
dziedzińcowych od wcześniejszych przykładów war-
szawskich '(Zamek Królewski, Marywil), w możliwo-
ści zapładniającego oddziaływania motywu groty re-
prezentowanego przez ukształtowanie środkowej sali
Lazieńki Tylmanowskiej oraz w nawiązywaniu do
tradycji polskiego budownictwa drewnianego przy
stosowaniu podcieni w projektach budynków kosza-
rowych. Za inne przejawy wpływów miejscowych u-
waża większą swobodę i dekoracyjność w kształtowa-
niu budowli sakralnych, a za specyficznie polskie za-
danie projektowe — wielkie 'sale zgromadzeń sejmo-
wych i(Warszawa, Grodno) nie mające odpowiednika
w architekturze Saksonii. Otwarte pozostawia nato-
miast zagadnienie ewentualnego oddziaływania pol-
Skiej 'tradycji czworobocznych zaników z wieżami w
narożach na upodobaną i konsekwentnie popieraną
przez Augusta Mocnego koncepcję kopułowych ukła-
dów centralnych o narożnych akcentach pionowych,
co zdaje się znajdować potwierdzenie w konkretnym
wypadku projektów przebudowy Zamku Ujazdowskie-
go w Warszawie.
(Silniejsze od przenikania pierwiastków miejsco-
wych do architektury saskiej jej oddziaływanie na
polską, tłumaczy Autor większą nowoczesnością stylu
drezdeńskiego, zwłaszcza w późniejszej fazie, cechują-
354
a pozostałych w Warszawie funkcjonariuszy na służbę
pruską.
W następnym rozdziale, poświęconym architektom,
Autor rozprawia się na wistępie z dawniejszymi po-
glądami na udział wybitnych architektów saskich,
jak Johann Friedrich Karcher, Markus Conard Dietze,
Matthaus Daniel Póppelmann, Zacharias Longuelune,
Johann Christoph Knóffel, Gaetano Chiaveri i Fried-
rich August Krubsacius, wykluczając lub ogranicza-
jąc, przeważnie do pośredniego wpływu, ich wkład
do działalności budowlanej na terenie Polski. Na-
stępnie w kolejnych podrozdziałach kreśli sylwetki
dwunastu architektów uznanych przez niego za naj-
bardziej czynnych w Polsce, do których zaliczeni zo-
stali: Johann Christoph Naumann, Burchard Christoph
von Munnich, Joachim Daniel Jauch, Johann Sigmund
Deybel, Carl Friedrich Póppelmann, Anton Friedrich
Richter, Johann George Móser, Peter Hiche (Hiż), Jo-
hann Friedrich Knebel, Johann Gottlob Daumann,
Ephraim Schróiger i Simon Gottlieb Zug5. We frag-
mentach dotyczących poszczególnych z wymienionych
postaci Autor zamieszcza ich życiorysy z Uwzględnie-
niem danych biograficznych, wykształcenia, drogi służ-
bowej, a nawet stosunków rodzinnych i majątkowych
oraz charakterystylkę działalności, podważając wiele
dotychczasowych atrybucji i poddając rewizji dato-
wanie powstania licznych obiektów.
Trzonem pracy są cztery dalsze rozdziały zawiera-
jące '(również w rozbiciu na podrozdziały) przegląd
Saskiej działalności budowlanej w Polsce ujętej w
grupy obiektów lub zespołów łączących się osobami
zleceniodawców, a rozpatrywanych szczegółowo w ob-
rębie głównych podziałów w układzie chronologicz-
nym. Zgodnie z przyjętą przez siebie zasadą Autor
wyodrębnia — odpowiadające kolejnym rozdziałom —
cztery podstawowe grupy budowli 'związane z inicja-
tywą Augusta Mocnego, Augusta III, Bruhla i zlece-
niodawców polskich. Tak więc w rozdziale trzecim
zajmuje się z przedsięwzięć budowlanych Augusta
Mocnego: Zamkiem Królewskim, Pałacem li Ogrodem
Saskim, Pałacem Błękitnym i Marymontem w War-
szawie, Salą Senatorską w Grodnie, Ujdzdówem i
klasztorem bonifratrów w Warszawie, Wilanowem,
koszarami warszawskimi; zespołem pałacowo-kosza-
rowym w Kargowej, przeprowadzając rozróżnienie
między projektami urzeczywistnionymi ii nie zreali-
zowanymi, podejmując próbę ustalenia autorstwa i da-
towania cyklów projektowych li dokonując na tej pod-
stawie ich uszeregowania (chronologicznego. IZ budo-
wli Augusta III rozpatruje w rozdziale czwartym: ka-
plicę grobową Augusta Mocnego przy kościele kapu-
cynów i Pałac Saski w Warszawie, Nowy Zamek w
Grodnie, Zamek królewski w Warszawie, tzw. pałace
pocztowe i arsenał warszawski. W rozdziale piątym,
po wstępnym scharakteryzowaniu Bruhla od strony
jego działalności budowlanej, uwzględniono z powsta-
łych w jej kręgu obiektów: ogrody i myśliwskie pa-
łacyki Bruhla w Warszawie i jej okolicach (ogród
przy Nowym Swiecie, ogród zw. Zazdrość przy Ła-
zienkach, pałacyk w Piasecznie, Wola, Młociny i Słup-
no), kościół na Woli oraz Pałac Bruhllowski (dawniej
Sanguszków) i drugi pałac Bruhla (nast. Potockich)
w Warszawie. Do obiektów związanych z inicjatywą
zleceniodawców polskich Autor zalicza iw rozdziale
» Imiona i nazwiska architektów pochodzenia niemiec-
kiego podano w niniejszej recenzji, zgodnie z ich brzmie-
niem w recenzowanej książce, w pisowni niemieckiej.
szóstym i rozpatruje kolejno: Pałac Mniszchów, salę
w domniemanym pałacu Lubomirskich i warszawskie
pałace Deybla (Wielopolskich, Czartoryskich, Branic-
kich i Sapieżyński), prace tegoż przy pałacach w
Białymstoku, Puławach i Choroszczy, kościół w Pia-
secznie, Pałac Sułkowskich (dawniej Kazimierzowski)
w Warszawie, pałace opacki w Oliwie i Mniszchów
w Gdańsku, pałac w Radzyniu Podlaskim, kościół
ewangelicki w Toruniu i warszawski Pałac Lelewe-
lów, w znacznej mierze uwzględniając nie publikowa-
ne jeszcze po części wyniki poszukiwań udostępnione
przez badaczy polskich. W ujęciu podrozdziałów trak-
tujących o poszczególnych pozycjach Autor w zasa-
dzie konsekwentnie przestrzega jednolitego układu,
podając: zwięzły zarys wcześniejszych dziejów (w
przypadkach obiektów przebudowywanych), ewolucję
faz lub cyklów projektowych i wykształcenie się osta-
tecznej koncepcji, charakterystykę formalną, atrybu-
cję autorstwa, przebieg realizacji i skrótowe przed-
stawienie późniejszych losów budowli, w odniesieniu
do zachowanych doprowadzone aż do chwili obecnej.
Podsumowaniem wniosków wynikających z prze-
glądu obiektów uznanych przez Autora za dorobek
saskiej działalności budowlanej w Polsce jest przed-
ostatni rozdział siódmy, traktujący o inspiracjach pol-
skich i oddziaływaniach wpływów saskich. Stwier-
dziwszy na początku ograniczoność tych wpływów —
mimo liczebności obiektów wznoszonych, przebudowy-
wanych lub projektowanych przez architektów sas-
kich — Autor uważa za jeszcze słabszą infiltrację
wpływów miejscowych. Przyczynę tego Zjawiska przy-
pisuje szczególnej oporności wobec asymilacyjnej siły
Polski architektury saskiej ze względu na jej odręb-
ność wynikłą ze zwartej jedności zleceniodawcy i ar-
chitekta oraz organizacji i wykonawstwa, a także za-
leżności od panującego 'stylu drezdeńskiego i jego
ewolucji. Wyraża jednak pogląd, że mlimo spowodo-
wanego samoistnością architektury saskiej osłabienia
Oddziaływania środowiska miejscowego jego odmien-
ne właściwości nie mogły pozostać bez wpływu, da-
jącego się też pod niektórymi względami stwierdzić.
Upatruje go zaś w umożliwionej warunkami miejsco-
wymi, a odpowiadającej absolutystycznym tendencjom
Augusta Mocnego wielkiej skali założeń 'i koncepcji
projektowych, w zależności pięciobocznych rozwiązań
dziedzińcowych od wcześniejszych przykładów war-
szawskich '(Zamek Królewski, Marywil), w możliwo-
ści zapładniającego oddziaływania motywu groty re-
prezentowanego przez ukształtowanie środkowej sali
Lazieńki Tylmanowskiej oraz w nawiązywaniu do
tradycji polskiego budownictwa drewnianego przy
stosowaniu podcieni w projektach budynków kosza-
rowych. Za inne przejawy wpływów miejscowych u-
waża większą swobodę i dekoracyjność w kształtowa-
niu budowli sakralnych, a za specyficznie polskie za-
danie projektowe — wielkie 'sale zgromadzeń sejmo-
wych i(Warszawa, Grodno) nie mające odpowiednika
w architekturze Saksonii. Otwarte pozostawia nato-
miast zagadnienie ewentualnego oddziaływania pol-
Skiej 'tradycji czworobocznych zaników z wieżami w
narożach na upodobaną i konsekwentnie popieraną
przez Augusta Mocnego koncepcję kopułowych ukła-
dów centralnych o narożnych akcentach pionowych,
co zdaje się znajdować potwierdzenie w konkretnym
wypadku projektów przebudowy Zamku Ujazdowskie-
go w Warszawie.
(Silniejsze od przenikania pierwiastków miejsco-
wych do architektury saskiej jej oddziaływanie na
polską, tłumaczy Autor większą nowoczesnością stylu
drezdeńskiego, zwłaszcza w późniejszej fazie, cechują-
354