DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:[Rozprawy]
DOI Artikel:Da̜b-Kalinowska, Barbara: Krakowska ikona mozaikowa
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48043#0137
KRAKOWSKA IKONA MOZAIKOWA
wyraźnie nawiązuje do ściennych mozaik, druga zaś po-
sługuje się techniką będącą połączeniem technik malarst-
wa sztalugowego, miniatorstwa i emalii. Cechą charak-
terystyczną grupy „małych” ikon jest wielkość kostek
ok. pół milimetra, lub nawet mniejsza, które ułożone są
tak blisko siebie, że nie ma pomiędzy nimi prawie zupeł-
nie szpar53. Biorąc pod uwagę wielkość (21,5 X 16,5 cm),
technikę wykonania, a także cechy stylowe, ikonę kra-
kowską zaliczyć należy raczej do grupy „małych” ikon
mozaikowych. Spośród przenośnych ikon mozaikowych
najbliższą krakowskiej jest ikona Hodegetrii w klasztorze
św. Katarzyny na Synaju, powstała w cesarskim warsz-
tacie w Konstantynopolu w 1. poł. XIII w. (przed
1261 r.)54. O. Demus ze względu zarówno na jej wymiary
(23 X 34 cm), technikę, jak i cechy stylowe wyznaczył
jej pozycję pośrednią pomiędzy grupą „dużych” i „ma-
łych” ikon. Stylowo określił ją jako ,,dzieło okresu eks-
perymentalnego, formującego się stylu Paleologów”55. Ikonę
krakowską łączy z synajską przede wszystkim dekora-
cyjny charakter, w ikonie synajskiej elementy ornamen-
talne występują w tle, w ikonie krakowskiej są natomiast
skoncentrowane na szacie i nimbie Marii. W obu ikonach
podobne motywy wypełniają bordiury. W obu wypad-
kach postacie Marii wydobyte są czarnym, grubym kon-
turem. Podobny jest owal twarzy Marii, wykrój oczu,
mięsisty nos, małe usta. Na szczególną uwagę zasługuje
zbliżony modelunek twarzy, o analogicznym opracowaniu
policzków i podbródka. Zbieżny jest także układ dużych,
równolegle prowadzonych fałd szat. W ikonie krakowskiej
nie występuje jednak charakterystyczna dla synajskiej
pajęczyna złotych linii. Różnią się także obie ikony w ko-
lorycie, który w zabytku krakowskim jest o wiele bardziej
wyrafinowany i ograniczony do niewielkiej bardzo gamy
kolorów. Ikona synajska ma o wiele bogatszą kolorystykę,
w której jednym z głównych kolorów jest błękit nie wy-
stępujący w ikonie krakowskiej. Najbardziej bliska
kolorystycznie ikonie krakowskiej jest ikona Ukrzyżowa-
nia w Muzeum Berlińskim datowana na lata po 1261 r.,
w której dominuje podobna srebrzysto-złota tonacja56.
Dekoracyjny sposób opracowania nimbu łączy ikonę
krakowską zarówno z dziełami nie wykazującymi jeszcze
cech stylowych okresu Paleologów, jak i z dziełami
dojrzałego stylu Paleologów57. Najbliższą analogią dla
typu fizjonomicznego i sposobu modelunku twarzy są
twarze Madonn z Calahorra (obecnie National Gallery
w Waszyngtonie) powstałe przed 1261 w Konstantyno-
polu58. Zbliżone są owale twarzy, forma brwi, nosa, pełne
wargi, a także miękki modelunek z wyraźnym zciemnie-
niem koloru w partii podbródka i policzków. Jednakże
twarz Marii krakowskiej wydaje się mniej subtelna, bar-
dziej kanciasta, pozbawiona wyrazu słodyczy, który
charakteryzuje Madonny waszyngtońskie. W sposobie
opracowania szat, modelunku postaci ikona krakowska
jest o wiele bardziej tradycyjna od dzieł z Calahorra.
Ikonę krakowską zaliczyć należy do dzieł okresu
przejściowego, bowiem pewne jej cechy stylowe wskazują
11.6. Głowa Madonny, fragment U.5.
jeszcze na sięganie do tradycji epoki Komnenów, jak
ostre, wydobyte grubym konturem fałdowanie szat,
drobny graficzny podział szaty, a także rytmizacja
i płaszczyznowość. Natomiast monumentalność, powięk-
szenie proporcji postaci Marii, jej wytworność i elegancję,
delikatny, świetlisty koloryt, miękkie rysy twarzy mo-
delowanej kolorem, jej typ fizjonomiczny — to cechy
epoki Paleologów. Cechy formalne i analogie stylowe
pozwalają odnieść czas powstania ikony krakowskiej
do XIII w., najpewniej przed 1261 r., a więc do okresu
panowania władców łacińskich, w którym obok wy-
krystalizowanych już cech stylu Paleologów żywe były
jeszcze tradycje epoki poprzedniej59. Ikona krakowska
53 DEMUS, Two Paleologan Mosaics, jw., s. 90—92.
54 O. DEMUS, Zwei Konstantinopler Marienikonen des XIII Jhr.,
„Jahrbuch der Ósterreichischen Byzantinischen Gesselschaft” VII, 1958,
s. 98; — tenże, Two Paleologan Mosaics, jw., s. 90; — tenże, Die
Entstehung, jw., s. 54—55; — LAZAREV, Istorija, jw., s. 169; — tenże,
Storia, jw., s. 284; — WEITZMANN, jw., s. XVII, il. 36 datuje ikonę na
ok. 1200'.
55 DEMUS, Two Paleologan Mosaics, jw., s. 90; — LAZAREV, Storia,
jw., s. 284 pisze, że ikona synajska prżez swoje drobiazgowe i wykwintne
opracowanie wyprzedza styl końca XIV w.
56 DEMUS, Die Entstehung, jw., s. 57, podobnie LAZAREV, Istorija,
jw., s. 169.
57 Św. Mikołaj w Kijowskim Muzeum, Hodegetria w Santa Maria della
Salute w Wenecji, św. Demetriusz w Sassoferato św. Teodor Stratelat
w Ermitażu, św. Jan Chryzostom w Dumbarton Oaks Collection.
58 DEMUS, Zwei Konstantinopler Marienikonen, jw., s. 89—104; —
J. STUBBLEBINE, Two Byzantine Madonnas from Calahorra, Spain,
„The Art Bulletią” XLVIII, 1966, s. 379—381; —O. DEMUS, Byzantine
Art and the West, New York 1970 s. 218.
59 P. MILJOYlC-PEPEK, La formation d’un noveau style monumental
au XIIIe siecle, Actes du XIIe Congtós International d’etudes byzantines
t. III, Beograd 1964, s. 309—312; — DEMUS. Two Paleologan Mosaics,
jw., s. 95.
123
wyraźnie nawiązuje do ściennych mozaik, druga zaś po-
sługuje się techniką będącą połączeniem technik malarst-
wa sztalugowego, miniatorstwa i emalii. Cechą charak-
terystyczną grupy „małych” ikon jest wielkość kostek
ok. pół milimetra, lub nawet mniejsza, które ułożone są
tak blisko siebie, że nie ma pomiędzy nimi prawie zupeł-
nie szpar53. Biorąc pod uwagę wielkość (21,5 X 16,5 cm),
technikę wykonania, a także cechy stylowe, ikonę kra-
kowską zaliczyć należy raczej do grupy „małych” ikon
mozaikowych. Spośród przenośnych ikon mozaikowych
najbliższą krakowskiej jest ikona Hodegetrii w klasztorze
św. Katarzyny na Synaju, powstała w cesarskim warsz-
tacie w Konstantynopolu w 1. poł. XIII w. (przed
1261 r.)54. O. Demus ze względu zarówno na jej wymiary
(23 X 34 cm), technikę, jak i cechy stylowe wyznaczył
jej pozycję pośrednią pomiędzy grupą „dużych” i „ma-
łych” ikon. Stylowo określił ją jako ,,dzieło okresu eks-
perymentalnego, formującego się stylu Paleologów”55. Ikonę
krakowską łączy z synajską przede wszystkim dekora-
cyjny charakter, w ikonie synajskiej elementy ornamen-
talne występują w tle, w ikonie krakowskiej są natomiast
skoncentrowane na szacie i nimbie Marii. W obu ikonach
podobne motywy wypełniają bordiury. W obu wypad-
kach postacie Marii wydobyte są czarnym, grubym kon-
turem. Podobny jest owal twarzy Marii, wykrój oczu,
mięsisty nos, małe usta. Na szczególną uwagę zasługuje
zbliżony modelunek twarzy, o analogicznym opracowaniu
policzków i podbródka. Zbieżny jest także układ dużych,
równolegle prowadzonych fałd szat. W ikonie krakowskiej
nie występuje jednak charakterystyczna dla synajskiej
pajęczyna złotych linii. Różnią się także obie ikony w ko-
lorycie, który w zabytku krakowskim jest o wiele bardziej
wyrafinowany i ograniczony do niewielkiej bardzo gamy
kolorów. Ikona synajska ma o wiele bogatszą kolorystykę,
w której jednym z głównych kolorów jest błękit nie wy-
stępujący w ikonie krakowskiej. Najbardziej bliska
kolorystycznie ikonie krakowskiej jest ikona Ukrzyżowa-
nia w Muzeum Berlińskim datowana na lata po 1261 r.,
w której dominuje podobna srebrzysto-złota tonacja56.
Dekoracyjny sposób opracowania nimbu łączy ikonę
krakowską zarówno z dziełami nie wykazującymi jeszcze
cech stylowych okresu Paleologów, jak i z dziełami
dojrzałego stylu Paleologów57. Najbliższą analogią dla
typu fizjonomicznego i sposobu modelunku twarzy są
twarze Madonn z Calahorra (obecnie National Gallery
w Waszyngtonie) powstałe przed 1261 w Konstantyno-
polu58. Zbliżone są owale twarzy, forma brwi, nosa, pełne
wargi, a także miękki modelunek z wyraźnym zciemnie-
niem koloru w partii podbródka i policzków. Jednakże
twarz Marii krakowskiej wydaje się mniej subtelna, bar-
dziej kanciasta, pozbawiona wyrazu słodyczy, który
charakteryzuje Madonny waszyngtońskie. W sposobie
opracowania szat, modelunku postaci ikona krakowska
jest o wiele bardziej tradycyjna od dzieł z Calahorra.
Ikonę krakowską zaliczyć należy do dzieł okresu
przejściowego, bowiem pewne jej cechy stylowe wskazują
11.6. Głowa Madonny, fragment U.5.
jeszcze na sięganie do tradycji epoki Komnenów, jak
ostre, wydobyte grubym konturem fałdowanie szat,
drobny graficzny podział szaty, a także rytmizacja
i płaszczyznowość. Natomiast monumentalność, powięk-
szenie proporcji postaci Marii, jej wytworność i elegancję,
delikatny, świetlisty koloryt, miękkie rysy twarzy mo-
delowanej kolorem, jej typ fizjonomiczny — to cechy
epoki Paleologów. Cechy formalne i analogie stylowe
pozwalają odnieść czas powstania ikony krakowskiej
do XIII w., najpewniej przed 1261 r., a więc do okresu
panowania władców łacińskich, w którym obok wy-
krystalizowanych już cech stylu Paleologów żywe były
jeszcze tradycje epoki poprzedniej59. Ikona krakowska
53 DEMUS, Two Paleologan Mosaics, jw., s. 90—92.
54 O. DEMUS, Zwei Konstantinopler Marienikonen des XIII Jhr.,
„Jahrbuch der Ósterreichischen Byzantinischen Gesselschaft” VII, 1958,
s. 98; — tenże, Two Paleologan Mosaics, jw., s. 90; — tenże, Die
Entstehung, jw., s. 54—55; — LAZAREV, Istorija, jw., s. 169; — tenże,
Storia, jw., s. 284; — WEITZMANN, jw., s. XVII, il. 36 datuje ikonę na
ok. 1200'.
55 DEMUS, Two Paleologan Mosaics, jw., s. 90; — LAZAREV, Storia,
jw., s. 284 pisze, że ikona synajska prżez swoje drobiazgowe i wykwintne
opracowanie wyprzedza styl końca XIV w.
56 DEMUS, Die Entstehung, jw., s. 57, podobnie LAZAREV, Istorija,
jw., s. 169.
57 Św. Mikołaj w Kijowskim Muzeum, Hodegetria w Santa Maria della
Salute w Wenecji, św. Demetriusz w Sassoferato św. Teodor Stratelat
w Ermitażu, św. Jan Chryzostom w Dumbarton Oaks Collection.
58 DEMUS, Zwei Konstantinopler Marienikonen, jw., s. 89—104; —
J. STUBBLEBINE, Two Byzantine Madonnas from Calahorra, Spain,
„The Art Bulletią” XLVIII, 1966, s. 379—381; —O. DEMUS, Byzantine
Art and the West, New York 1970 s. 218.
59 P. MILJOYlC-PEPEK, La formation d’un noveau style monumental
au XIIIe siecle, Actes du XIIe Congtós International d’etudes byzantines
t. III, Beograd 1964, s. 309—312; — DEMUS. Two Paleologan Mosaics,
jw., s. 95.
123