DOI Artikel:
Paszenda, Jerzy: Kościół Jezuitów w Iłłukszcie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0300
JERZY PASZENDA
KOŚCIÓŁ JEZUITÓW W IŁŁUKSZCIE
Nawiązując do artykułu V. Zubcvasa o wileń-
skim architekcie Tomaszu Żebrowskim1, obciąłbym
przedstawić dzieje fundacji i budowy kościoła, któ-
ry był zapewne głównym i najokazalszym dziełem
tego architekta.
Wiadomości o tym kościele i jego fundatorach,
zawarte w dotychczasowej literaturze, są zbyt ską-
pe i niepełne2. Obecnie mam do dyspozycji materia-
ły z Rzymskiego Archiwum Jezuitów (historia do-
mu zakonnego, dokumenty fundacyjne), które w cza-
sie wojny opublikował J. Kleijntjenss3, a ponadto
źródło .zupełnie dotąd nie znane, mianowicie Dia-
riusz Rezydencji w Iłłukszcie z Archiwum Prowincji
Małopolskiej TJ w Krakowie4. Źródła te pozwala-
ją dość dokładnie przedstawić fundację, dzieje bu-
dowy, organizację pracy i sprowadzanie materia-
łów budowlanych. Ponadto ujawniają istnienie
wcześniejszego kościoła drewnianego o niezwykłej
i bogatej formie.
Iłłukszta (Ilukste), miasteczko w Łotewskiej pro-
wincji Semigalii (Zemgale), należało w XVII i XVIII
w. do księstwa Kurlandii. Leży nad małą rzeczką
zwaną również Iłłukszta lub Iłłuksizitanka, w okoli-
cy bezleśnej i nizinnej, często zalewanej w czasie
wiosennych roztopów. Oddalona od Dyneburga ok.
20 km w kierunku północno-zachodnim, od Dźwiny
kilka, od granicy litewskiej kilkanaście kilometrów.
Dem jezuicki był fundowany przez rodzinę Zyber-
1 V. ZUBOVAS, Uzupełnienia do biografii Tomasza
Żebrowskiego, „Biul. Hist. Sztuki XL, 1978, nr 3, BHS...
2 G. MANTEUFFEL, Z dziejów Kościoła w Inflantach
i Kurlandii (od XVI do XX w.), Warszawa 1905, s. 22—24;
Słownik Geograficzny Królestwa polskiego i innych kra-
jów słowiańskich, t. III, Warszawa 1882 s. 267—268 (J. Ba-
gieński); — S. ZAŁĘSKI, Jezuici w Polsce, t. IV, Kraków
1905, s. 1603—1609; — WOŁYNIAK [J. M. GIŻYCKI], XX.
Misjonarze w Iłłukszcie, Kraków 1909.
3 Latvijas vestures avoti Jezuitu ordena archwos (Fon-
ków, dziedziców rozległych posiadłości w tej okoli-
cy, mających główną siedzibę w Schlossbergu tuż
obok Iłłukszty.
Stary ród rycerski Zyberk (Siberg)5 pochodzi z
Westfalii, gdzie w 1517 r. rozdzielił isię na dwie linie
pisząee się von Busch i von Wischling. Jurga Siberg
voa Wischling przybył do Inflant i .stał się protopla-
stą tutejszego rodu. Był on wyznania laterańskiego,
tak samo jego syn Bartold, oraz wnuk również Bar-
told. Syn tego ostatniego, Jan Jerzy, w czasie stu-
diów w Akademii Wileńskiej (ck. 1630) przeszedł na
katolicyzm, a wróciwszy do Kurlandii ożenił się z
gorliwą katoliczką Sybillą Wolff voin Ludinghausen.
Zaraz też odebrał luteranom kościoły w swoich do-
brach (Iłłukszta i Subocz) i po kilkuletnim procesie
uzyskał w 1637 r. od króla Władysława IV zatwier-
dzenie swych praw kołatorskioh. Nie mając księży
do obsługi kościołów zaprosił jezuitów z pobliskiego
Dyneburga, aby przynajmniej w pewnych czasach
dojeżdżali do jego posiadłości. W źródłach jezuic-
kich są wzmianki o misji kurłandzkiej w r. 1650
i 1654. W czasie wojny, gdy wojska moskiewskie za-
jęły Dyneburg, tamtejsi jezuici schronili się w Kur-
landii i przez 14 lat pracowali w dobrach Zyberków.
Synowie Jana Jerzego zwrócili się w 1674 r. do ge-
nerała jezuitów z prośbą o stałą misję dla obsługi
trzech kościołów (Iłłukszta, Subocz, Bebra). General
Jan Paweł Oliwa wyraził zgodę w 1679 r., ale już
w 1681 Zyberkowie fundowali nie misję lecz rezy-
dencję. Notarialny przekład dokumentu fundacyjne-
go przesłali generałowi zakonu dopiero w 1687 r.
tes historiae Latviae Societatis Jesu), collegit Dr. J. KLEI-
JNTJENSS, t. I—II, Riga 1940—41.
4 APM rkps 850: Diarium Residentiae Illuxtanae Soc.
Jesu ab Anno 1741. Kart 177 [brak k. 171, 174—175], obejmu-
je okres 24 VIII 1741—25 IV 1756 [brak: 3 X—8 XI 1755 i 8 I—
—9 III 1756],
5 G. MANTEUFFEL, Inflanty Polskie, Poznań 1879, s.
92; — K. NIESIECKI, Herbarz polski, t. VIII, Lipsk 1841,
s. 326—327; — ARSI, Historia Residentiae Illuxtanae 1690,
Lith. 43 f. 115—116v.
287
KOŚCIÓŁ JEZUITÓW W IŁŁUKSZCIE
Nawiązując do artykułu V. Zubcvasa o wileń-
skim architekcie Tomaszu Żebrowskim1, obciąłbym
przedstawić dzieje fundacji i budowy kościoła, któ-
ry był zapewne głównym i najokazalszym dziełem
tego architekta.
Wiadomości o tym kościele i jego fundatorach,
zawarte w dotychczasowej literaturze, są zbyt ską-
pe i niepełne2. Obecnie mam do dyspozycji materia-
ły z Rzymskiego Archiwum Jezuitów (historia do-
mu zakonnego, dokumenty fundacyjne), które w cza-
sie wojny opublikował J. Kleijntjenss3, a ponadto
źródło .zupełnie dotąd nie znane, mianowicie Dia-
riusz Rezydencji w Iłłukszcie z Archiwum Prowincji
Małopolskiej TJ w Krakowie4. Źródła te pozwala-
ją dość dokładnie przedstawić fundację, dzieje bu-
dowy, organizację pracy i sprowadzanie materia-
łów budowlanych. Ponadto ujawniają istnienie
wcześniejszego kościoła drewnianego o niezwykłej
i bogatej formie.
Iłłukszta (Ilukste), miasteczko w Łotewskiej pro-
wincji Semigalii (Zemgale), należało w XVII i XVIII
w. do księstwa Kurlandii. Leży nad małą rzeczką
zwaną również Iłłukszta lub Iłłuksizitanka, w okoli-
cy bezleśnej i nizinnej, często zalewanej w czasie
wiosennych roztopów. Oddalona od Dyneburga ok.
20 km w kierunku północno-zachodnim, od Dźwiny
kilka, od granicy litewskiej kilkanaście kilometrów.
Dem jezuicki był fundowany przez rodzinę Zyber-
1 V. ZUBOVAS, Uzupełnienia do biografii Tomasza
Żebrowskiego, „Biul. Hist. Sztuki XL, 1978, nr 3, BHS...
2 G. MANTEUFFEL, Z dziejów Kościoła w Inflantach
i Kurlandii (od XVI do XX w.), Warszawa 1905, s. 22—24;
Słownik Geograficzny Królestwa polskiego i innych kra-
jów słowiańskich, t. III, Warszawa 1882 s. 267—268 (J. Ba-
gieński); — S. ZAŁĘSKI, Jezuici w Polsce, t. IV, Kraków
1905, s. 1603—1609; — WOŁYNIAK [J. M. GIŻYCKI], XX.
Misjonarze w Iłłukszcie, Kraków 1909.
3 Latvijas vestures avoti Jezuitu ordena archwos (Fon-
ków, dziedziców rozległych posiadłości w tej okoli-
cy, mających główną siedzibę w Schlossbergu tuż
obok Iłłukszty.
Stary ród rycerski Zyberk (Siberg)5 pochodzi z
Westfalii, gdzie w 1517 r. rozdzielił isię na dwie linie
pisząee się von Busch i von Wischling. Jurga Siberg
voa Wischling przybył do Inflant i .stał się protopla-
stą tutejszego rodu. Był on wyznania laterańskiego,
tak samo jego syn Bartold, oraz wnuk również Bar-
told. Syn tego ostatniego, Jan Jerzy, w czasie stu-
diów w Akademii Wileńskiej (ck. 1630) przeszedł na
katolicyzm, a wróciwszy do Kurlandii ożenił się z
gorliwą katoliczką Sybillą Wolff voin Ludinghausen.
Zaraz też odebrał luteranom kościoły w swoich do-
brach (Iłłukszta i Subocz) i po kilkuletnim procesie
uzyskał w 1637 r. od króla Władysława IV zatwier-
dzenie swych praw kołatorskioh. Nie mając księży
do obsługi kościołów zaprosił jezuitów z pobliskiego
Dyneburga, aby przynajmniej w pewnych czasach
dojeżdżali do jego posiadłości. W źródłach jezuic-
kich są wzmianki o misji kurłandzkiej w r. 1650
i 1654. W czasie wojny, gdy wojska moskiewskie za-
jęły Dyneburg, tamtejsi jezuici schronili się w Kur-
landii i przez 14 lat pracowali w dobrach Zyberków.
Synowie Jana Jerzego zwrócili się w 1674 r. do ge-
nerała jezuitów z prośbą o stałą misję dla obsługi
trzech kościołów (Iłłukszta, Subocz, Bebra). General
Jan Paweł Oliwa wyraził zgodę w 1679 r., ale już
w 1681 Zyberkowie fundowali nie misję lecz rezy-
dencję. Notarialny przekład dokumentu fundacyjne-
go przesłali generałowi zakonu dopiero w 1687 r.
tes historiae Latviae Societatis Jesu), collegit Dr. J. KLEI-
JNTJENSS, t. I—II, Riga 1940—41.
4 APM rkps 850: Diarium Residentiae Illuxtanae Soc.
Jesu ab Anno 1741. Kart 177 [brak k. 171, 174—175], obejmu-
je okres 24 VIII 1741—25 IV 1756 [brak: 3 X—8 XI 1755 i 8 I—
—9 III 1756],
5 G. MANTEUFFEL, Inflanty Polskie, Poznań 1879, s.
92; — K. NIESIECKI, Herbarz polski, t. VIII, Lipsk 1841,
s. 326—327; — ARSI, Historia Residentiae Illuxtanae 1690,
Lith. 43 f. 115—116v.
287