DOI Artikel:
Kajzer, Leszek: Stan badań nad średniowiecznym ubiorem i uzbrojeniem rycerskim w Polsce po roku 1945
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0428
STAN BADAŃ NAD ŚREDNIOWIECZNYM UBIOREM I UZBROJENIEM RYCERSKIM...
wie”, nie mogła zapełnić dużej luki w badaniach.
Dalszą przyczyną była chyba niewielka ilość zabyt-
ków średniowiecznego uzbrojenia przechowywanych
w polskich kolekcjach muzealnych i zbiorach pry-
watnych. Lata wojny i okupacji, rozproszenie kolek-
cji i zbiorów, śmierć jednych, pozostanie na emigra-
cji innych badaczy, ustawiło polskie zainteresowania
kostiumologiczno-bronioznawcze w bardzo złej po-
zycji wyjściowej.
Przechodząc do interesującego nas okresu zwró-
cić należy uwagę na kilka momentów natury ogól-
niejszej. Kostiumologia i bronioznawstwo nie były
i nie są przedmiotem odrębnych studiów uniwersy-
teckich. Uprawianie ich stanowi przedmiot zaintere-
sowania, lub rzadziej wchodzi w skład obowiązków
naukowych historyków, a w szczególności historyków
wojskowości, sztuki, kultury materialnej a także ar-
cheologów. Stojąc na pograniczu wielu dziedzin nauk
humanistycznych i operując swoistymi metodami ba-
dawczymi, stanowi wiedzę, do której jeszcze niedaw-
no dochodzić trzeba było samemu, szczególnie wobec
braku ogólnie dostępnych opracowań syntetycznych.
Wkrótce po wyzwoleniu rolę wiodącą w bada-
niach uzyskało reaktywowane Muzeum Wojska Pol-
skiego w Warszawie. Duża kolekcja militariów, wy-
kwalifikowany personel badawczy, cały potencjał ma-
teriałowy i ludzki został jednak skierowany raczej
w kierunku popularyzacji ze szczególnym uwzględ-
nieniem czasów nowszych, spychając zagadnienia u-
bioru rycerskiego i bronioznawstwa na drugi plan
zainteresowań badawczych tej instytucji. Liczne po-
wojenne odkrycia nowych zabytków sztuki romań-
skiej i gotyckiej, konieczność lepszego rozpoznania
materiałów pochodzących z północnych i zachodnich
ziem Polski spowodowała, że znajomość uzbrojenia
i ubioru rycerskiego stała się nieodzownym narzę-
dziem badawczym historyków sztuki średniowiecza.
Jednakże roboczo tu wyróżniony okres, który wstęp-
nie można by zamknąć w latach czterdziestych do
końcowych pięćdziesiątych, zaznaczył się wyraźną do-
minacją badaczy innej specjalności. Olbrzymi wzrost
nakładów na badania archeologiczne i preinstytucjo-
nalne skoordynowanie tych prac w Kierownictwie
Badań nad Początkami Państwa Polskiego, spowodo-
wało wielki przyrost bazy źródłowej, dość jednak
jednolitej chronologicznie: z X—XII/XIII stulecia.
Materiał ten pozwolił na podjęcie szeregu badań za-
kończonych monografiami poszczególnych grup za-
bytków, czy szerszych problemów historycznych, któ-
re powstawały głównie w kręgu archeologów, pra-
cowników i współpracowników Kierownictwa Badań.
Z najważniejszych wymienić należy: A. Nadolskiego,
Studia nad uzbrojeniem polskim X, XI i XII wieku,
Łódź 1954; tegoż, Sztuka wojenna w czasach Bolesła-
wa Chrobrego, Łódź 1956; Z. Hilczerówny, Ostrogi
polskie X—XIII wieku, Poznań 1956; W. Sarnowskiej,
Miecze wczesnośredniowieczne w Polsce, „Świato-
wid” t. XXI, Warszawa 1955; J. Żaka, Problem po-
chodzenia tzw. mieczów „wikińskich” na ziemiach
zachodnio słowiańskich, głównie polskich, „Archeolo-
gia Polski” t. 4, 1960.
Selekcja naturalna, której podlegają wydobyte :z
ziemi źródła, narzuciła więc jak widać, kierunki prac
i osiągnięć badawczych a znaczny postęp w bada-
niach nad X—XIII-wiecznym uzbrojeniem nie po-
ciągnął za sobą studiów nad ubiorem rycerskim czy
ubiorami cywilnymi. Archeologom brakowało nie tyl-
ko materiału źródłowego, lecz zagadnienia kostiu-
mologiczne leżały także zbyt daleko od ich głównej
problematyki badawczej.
Paradoksalna sytuacja, w której zabytki uzbroje-
nia XIII—XIV-wiecznego stanowiły wielki rarytas,
a militaria o dwa wieki wcześniejsze licznie zalega-
ły magazyny muzealne, ciąży jeszcze do dziś nad ba-
daniami bronioznawczymi. Historycy sztuki w tym
okresie włączali się w te prace słabo, choć wspom-
nienia wymaga tu publikacja J. Orosz, Sztuka i u-
biór, wspólność założeń w kształtowaniu, która uka-
zała się w 1957 r. we Wrocławiu. Historycy wojsko-
wości kierowali swoje zainteresowania na problemy
rozwoju sztuki wojennej, dość luźno związane z na-
szymi zainteresowaniami, a w badaniach nad histo-
rią uzbrojenia i ubioru rycerskiego (bardziej zresztą
bronioznawczych niż kostiumologicznych) prymat zys-
kali archeologowie.
W końcu lat pięćdziesiątych sytuacja uległa wy-
raźnej zmianie. Przekazanie do Muzeum Wojska Pol-
skiego fotograficznej kopii dzieła B. Gembarzewskie-
go w r. 1958 i wydanie w dwa lata później I tomu
Żołnierza polskiego, a także ukazanie się w r. 1959
pierwszego tomu „Muzealnictwa Wojskowego” umoc-
niło pozycję ośrodka warszawskiego. Równocześnie
w r. 1957 przy Muzeum Narodowym w Krakowie z
inicjatywy Z. Bocheńskiego i skupionej wokół Mu-
zeum grupy historyków sztuki, muzeologów i kolek-
cjonerów powstało Koło Miłośników Dawnej Broni
i Barwy przy Muzeum Narodowym w Krakowie,
przemianowane w 1960 r. na Stowarzyszenie Miłośni-
ków Dawnej Broni i Barwy. Stowarzyszenie to ogra-
niczone początkowo swoim zasięgiem do Krakowa,
objęło w chwili obecnej całą Polskę. Od r. 1966 Sto-
warzyszenie wraz z Muzeum Narodowym wydaje
„Studia i Materiały do Dziejów Dawnego Uzbrojenia
i Ubioru Wojskowego”, serię całkowicie poświęconą
ubiorowi wojskowemu i uzbrojeniu, w którym jed-
nak artykuły dotyczące średniowiecza nie są zbyt
liczne. Oparcie o bogate zbiory krakowskich muzeów
i dominacja historyków sztuki, nawiązująca do tra-
dycji przedwojennych, wytyczyła wyraźnie główne
drogi zainteresowań tego ośrodka.
Omawiając interesujące nas problemy nie sposób
nie wspomnieć o zbiorach militariów i muzealnictwie
413
wie”, nie mogła zapełnić dużej luki w badaniach.
Dalszą przyczyną była chyba niewielka ilość zabyt-
ków średniowiecznego uzbrojenia przechowywanych
w polskich kolekcjach muzealnych i zbiorach pry-
watnych. Lata wojny i okupacji, rozproszenie kolek-
cji i zbiorów, śmierć jednych, pozostanie na emigra-
cji innych badaczy, ustawiło polskie zainteresowania
kostiumologiczno-bronioznawcze w bardzo złej po-
zycji wyjściowej.
Przechodząc do interesującego nas okresu zwró-
cić należy uwagę na kilka momentów natury ogól-
niejszej. Kostiumologia i bronioznawstwo nie były
i nie są przedmiotem odrębnych studiów uniwersy-
teckich. Uprawianie ich stanowi przedmiot zaintere-
sowania, lub rzadziej wchodzi w skład obowiązków
naukowych historyków, a w szczególności historyków
wojskowości, sztuki, kultury materialnej a także ar-
cheologów. Stojąc na pograniczu wielu dziedzin nauk
humanistycznych i operując swoistymi metodami ba-
dawczymi, stanowi wiedzę, do której jeszcze niedaw-
no dochodzić trzeba było samemu, szczególnie wobec
braku ogólnie dostępnych opracowań syntetycznych.
Wkrótce po wyzwoleniu rolę wiodącą w bada-
niach uzyskało reaktywowane Muzeum Wojska Pol-
skiego w Warszawie. Duża kolekcja militariów, wy-
kwalifikowany personel badawczy, cały potencjał ma-
teriałowy i ludzki został jednak skierowany raczej
w kierunku popularyzacji ze szczególnym uwzględ-
nieniem czasów nowszych, spychając zagadnienia u-
bioru rycerskiego i bronioznawstwa na drugi plan
zainteresowań badawczych tej instytucji. Liczne po-
wojenne odkrycia nowych zabytków sztuki romań-
skiej i gotyckiej, konieczność lepszego rozpoznania
materiałów pochodzących z północnych i zachodnich
ziem Polski spowodowała, że znajomość uzbrojenia
i ubioru rycerskiego stała się nieodzownym narzę-
dziem badawczym historyków sztuki średniowiecza.
Jednakże roboczo tu wyróżniony okres, który wstęp-
nie można by zamknąć w latach czterdziestych do
końcowych pięćdziesiątych, zaznaczył się wyraźną do-
minacją badaczy innej specjalności. Olbrzymi wzrost
nakładów na badania archeologiczne i preinstytucjo-
nalne skoordynowanie tych prac w Kierownictwie
Badań nad Początkami Państwa Polskiego, spowodo-
wało wielki przyrost bazy źródłowej, dość jednak
jednolitej chronologicznie: z X—XII/XIII stulecia.
Materiał ten pozwolił na podjęcie szeregu badań za-
kończonych monografiami poszczególnych grup za-
bytków, czy szerszych problemów historycznych, któ-
re powstawały głównie w kręgu archeologów, pra-
cowników i współpracowników Kierownictwa Badań.
Z najważniejszych wymienić należy: A. Nadolskiego,
Studia nad uzbrojeniem polskim X, XI i XII wieku,
Łódź 1954; tegoż, Sztuka wojenna w czasach Bolesła-
wa Chrobrego, Łódź 1956; Z. Hilczerówny, Ostrogi
polskie X—XIII wieku, Poznań 1956; W. Sarnowskiej,
Miecze wczesnośredniowieczne w Polsce, „Świato-
wid” t. XXI, Warszawa 1955; J. Żaka, Problem po-
chodzenia tzw. mieczów „wikińskich” na ziemiach
zachodnio słowiańskich, głównie polskich, „Archeolo-
gia Polski” t. 4, 1960.
Selekcja naturalna, której podlegają wydobyte :z
ziemi źródła, narzuciła więc jak widać, kierunki prac
i osiągnięć badawczych a znaczny postęp w bada-
niach nad X—XIII-wiecznym uzbrojeniem nie po-
ciągnął za sobą studiów nad ubiorem rycerskim czy
ubiorami cywilnymi. Archeologom brakowało nie tyl-
ko materiału źródłowego, lecz zagadnienia kostiu-
mologiczne leżały także zbyt daleko od ich głównej
problematyki badawczej.
Paradoksalna sytuacja, w której zabytki uzbroje-
nia XIII—XIV-wiecznego stanowiły wielki rarytas,
a militaria o dwa wieki wcześniejsze licznie zalega-
ły magazyny muzealne, ciąży jeszcze do dziś nad ba-
daniami bronioznawczymi. Historycy sztuki w tym
okresie włączali się w te prace słabo, choć wspom-
nienia wymaga tu publikacja J. Orosz, Sztuka i u-
biór, wspólność założeń w kształtowaniu, która uka-
zała się w 1957 r. we Wrocławiu. Historycy wojsko-
wości kierowali swoje zainteresowania na problemy
rozwoju sztuki wojennej, dość luźno związane z na-
szymi zainteresowaniami, a w badaniach nad histo-
rią uzbrojenia i ubioru rycerskiego (bardziej zresztą
bronioznawczych niż kostiumologicznych) prymat zys-
kali archeologowie.
W końcu lat pięćdziesiątych sytuacja uległa wy-
raźnej zmianie. Przekazanie do Muzeum Wojska Pol-
skiego fotograficznej kopii dzieła B. Gembarzewskie-
go w r. 1958 i wydanie w dwa lata później I tomu
Żołnierza polskiego, a także ukazanie się w r. 1959
pierwszego tomu „Muzealnictwa Wojskowego” umoc-
niło pozycję ośrodka warszawskiego. Równocześnie
w r. 1957 przy Muzeum Narodowym w Krakowie z
inicjatywy Z. Bocheńskiego i skupionej wokół Mu-
zeum grupy historyków sztuki, muzeologów i kolek-
cjonerów powstało Koło Miłośników Dawnej Broni
i Barwy przy Muzeum Narodowym w Krakowie,
przemianowane w 1960 r. na Stowarzyszenie Miłośni-
ków Dawnej Broni i Barwy. Stowarzyszenie to ogra-
niczone początkowo swoim zasięgiem do Krakowa,
objęło w chwili obecnej całą Polskę. Od r. 1966 Sto-
warzyszenie wraz z Muzeum Narodowym wydaje
„Studia i Materiały do Dziejów Dawnego Uzbrojenia
i Ubioru Wojskowego”, serię całkowicie poświęconą
ubiorowi wojskowemu i uzbrojeniu, w którym jed-
nak artykuły dotyczące średniowiecza nie są zbyt
liczne. Oparcie o bogate zbiory krakowskich muzeów
i dominacja historyków sztuki, nawiązująca do tra-
dycji przedwojennych, wytyczyła wyraźnie główne
drogi zainteresowań tego ośrodka.
Omawiając interesujące nas problemy nie sposób
nie wspomnieć o zbiorach militariów i muzealnictwie
413