Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (40.1978)

LESZEK KAJZER

wojskowym. Prócz omówionych już kręgów duże ko-
lekcje broni, w których jednak mediewalia nie są
zbyt liczne, powstały w Muzeum Zamkowym w Mal-
borku i Wielkopolskim Muzeum Wojskowym w Po-
znaniu. Z innych spore, choć nie zawsze odpowied-
nio eksponowane, zbiory posiadają muzea w Będzi-
nie, Bydgoszczy, Liwie, Nowej Soli, Szczecinie, Tar-
nowie, Toruniu, Wrocławiu. Poziom eksponowania i
wartość tych zbiorów jest różna, choć cimelia (w tym
głównie szable polskie), a także militaria nowsze, za-
chowane w dobrym stanie, wystawiane są na ogół
dobrze.
Omawiając kolekcje militariów nie sposób nie
wspomnieć o zabytkach sztuki, głównie gotyckiej, na
których licznie występują przedstawienia zbrojnych
i uzbrojonych. Odkrycia polichromii gotyckich (głów-
nie na Śląsku) i dokładniejsze zajęcie się nagrobka-
mi piastowskimi spowodowało, że w pracach takich
historyków sztuki jak A. Karłowska-Kamzowa, J.
Kębłowski czy P. Skubiszewski spotkać można sporo
danych dotyczących ubioru tak rycerskiego, jak i cy-
wilnego. W latach sześćdziesiątych miały miejsce
dwie ciekawe dyskusje poświęcone problematyce ko-
stiumologiczno-bronioznawczej, z których tylko jed-
na dotyczyła schyłku średniowiecza. Myślimy tu o
sprawie Łisowczyka (Z. Żygulski, M. Paszkiewicz, Z.
Żygulski) i dłuższej, bardziej zaciętej polemice o
Bitwę pod Orszą (S. Herbst, M. Walicki, Z. Stefań-
ska, J. Białostocki, a ostatnio także Z. Żygulski). W
r. 1965 powstał przy warszawskim oddziale Stowa-
rzyszenia Historyków Sztuki Klub Specjalistów Ko-
stiumologii i Tkaniny Artystycznej związany m.in. z
nazwiskami K. Turskiej, I. Turnau, M. Żukowskiej,
a w Łodzi w r. 1967 grupa robocza historii uzbroje-
nia średniowiecznego. Grupa ta, działająca w ramach
Zakładu Archeologii Polski Środkowej IHKM PAN
pod kierunkiem A. Nadolskiego, jest pierwszym ze-
społem badawczym zajmującym się profesjonalnie
średniowiecznym uzbrojeniem i ubiorem wojskowym.
Ważnym wydarzeniem było ukazanie się w r. 1965
I tomu Zarysu dziejów wojskowości polskiej, obej-
mującego lata do 1864, w którym części dotyczące
średniowiecza opracowali: A. Nadolski, A. F. Grab-
ski, T. Nowak i S. M. Kuczyński. Sporo miejsca po-
święcili oni zagadnieniom uzbrojenia i ubioru rycer-
skiego. Rok 1968 przynosi pierwszą syntezę, opraco-
wanie M. Gutkowskiej-Rychlewskiej, Historia ubio-
rów, nowoczesną próbę potraktowania problematyki
kostiumologicznej od starożytności do czasów współ-
czesnych. Popularny charakter nosi wydana w 1970 r.
Historia rozwoju form odzieży — E. Szyller. Obie
autorki zajęły się jednak tylko kostiumem cywilnym,
odrzucając nie tylko uzbrojenie, lecz i ubiór woj-
skowy.
Podczas gdy koniec lat pięćdziesiątych i wczesne
lata sześćdziesiąte nazwać można okresem dochodze-

nia do monografii i syntez, ostatnie lata przyniosły
ze sobą znaczne ożywienie badań i liczne publikacje,
z których wymienić tu trzeba: M. Głosek, A. Nadol-
ski, Miecze średniowieczne z ziem polskich, Łódź
1970; Z. Żygulski, Kostiumologia, Kraków 1972; M.
Głosek, Znaki i napisy na mieczach średniowiecznych
w Polsce, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk
1973; A. Nadolski, Broń biała, tamże 1974; J. Werner,
Łuk i kusza, tamże 1974; S. Kobielski, Broń palna,
tamże 1975; Z. Żygulski, Broń w dawnej Polsce, War-
szawa 1975. Z mniejszych prac wspomnieć należy Z.
Żygulskiego, Broń jako dzieło sztuki, Kraków 1969;
J. Wernera, Łuk w rozwoju historycznym, Kraków
1969, a także szereg artykułów i drobnych rozpra-
wek. Zaznaczenia wymagają także zebrania i konfe-
rencje poświęcone interesującej nas problematyce;
wymienić tu trzeba posiedzenie Komitetu Redakcyj-
ixego KHKM z dnia 17 lutego 1969 r. na temat Woj-
na, wojsko i militaria w historii kultury materialnej,
międzynarodowe seminarium bronioznawcze Elemen-
ty wschodnie i zachodnie w uzbrojeniu słowiańskim
w średniowieczu, odbyte w Łodzi w listopadzie 1972
r. (drukowane w „Kwart. Hist. Kult. Mat.” 1973, nr
2), które było pierwszym polskim zebraniem poświę-
conym wyłącznie problematyce militariów średnio-
wiecznych, a także dwie sesje naukowe SMDBiB.
Pierwsza odbyta w Malborku w r. 1973 dotyczyła
zagadnień militariów pomorskich, druga, warszaw-
ska z listopada 1975, badań munduroznawczych i
mundurologicznych. Na tejże sesji wygłoszono m.in.
referaty Z. Żygulskiego — Stan badań nad polskim
mundurem historycznym i A. Nadolskiego, Z proble-
matyki badań nad początkami barwy w Polsce. W
r. 1971 ukazał się drukiem („Kwart. Hist. Kult. Mat.”
1971, nr 4) programowy artykuł A. Nadolskiego; Hi-
storia uzbrojenia w badaniach nad kulturą material-
ną Polski średniowicznej, sumujący dotychczasowe
osiągnięcia badawcze i wytyczający kierunki przy-
szłych prac, a także określający miejsce badań bro-
nioznawczych w historii kultury materialnej. Proble-
my w odniesieniu do historii sztuki naświetla arty-
kuł Z. Żygulskiego Rozwój badań nad uzbrojeniem
o cechach artystycznych u nas i za granicą opubliko-
wany w nr 1/1975 „Biuletynu Historii Sztuki”.
Aktualna „geografia” zainteresowań kostiumolo-
giczno-bronioznawczych zaznacza się wyraźnie domi-
nacją ośrodków warszawskiego, krakowskiego i łódz-
kiego, przy czym tylko ten ostatni jest programowo
nastawiony na okres średniowiecza. Przejść teraz
wypada do krótkiego przeglądu problemów badaw-
czych i zagadnień, które nie są dotychczas wystar-
czająco zbadane. Ukierunkowanie tych prac jest w
znacznym stopniu stymulowane nowymi znaleziskami
militariów i stanem ich publikacji. Z najciekawszych
wymienić można: hełm i zbroję datowaną na około
1370 i'., pochodzącą z Siedlątkowa (woj. sieradzkie);

414