DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Morka, Mieczysław: Volumina Legum jako źródło do dziejów budownictwa kościelnego w latach 1676-1768
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48709#0412
MISCELLANEA
bardziej widoczna w wypadku klasztorów żeńskich,
bowiem z 5 fundacji tylko jedna dla salezjanek w
Krakowie, dokonana w 1685 r. przez bpa Jana Ma-
łachowskiego6, powstała na ziemiach Korony. Poza
tym ufundowano klasztory dla: bernardynek w Kow-
nie (1690 r.)7, brygidek w Brześciu (1676 r.)8, domi-
nikanek w Wilnie (1678 r.)° i bazylianek w Marałow-
szczyźnie, woj. mścisławskie (1678 r.)10.
O wiele bardziej interesujący wydaje się problem
popularności poszczególnych zakonów. Otóż najwięk-
szą cieszyli się dominikanie11, gdyż zatwierdzono je-
denaście klasztorów. Należy jednak zauważyć, że
klasztor kowieński był fundacją dawną różnych osób,
którą wzbogaciły nowe fundusze i dobra12. Podobnie
warszawskie zgromadzenie dominikanów obserwantów
fundowali jeszcze Jan Kazimierz i Michał Korybut
Wiśniowiecki, lecz dopiero Jan III Sobieski na sejmie
koronacyjnym ofiarował nowe fundusze13, które poz-
woliły na rozpoczęcie budowy kościoła w roku 168814.
Jeszcze bardziej skomplikowana jest sytuacja w od-
niesieniu do dominikanów w Trokach. Fundacja tego
klasztoru, uposażonego przez kolejnych władców z
rodu Jagiellonów, sięga XV w.; łożył na niego Ka-
zimierz Jagiellończyk, później Aleksander, a następ-
nie Zygmunt August. Po zniszczeniach wojennych,
na sejmie 1678 r. na nowo fundował Klasztor Marcjan
Na Kozielsku Ogiński, wojewoda trocki15. Jednakże
okazało się, że reintrodukcja dominikanów do zamku
w Trokach wcale nie przebiegała pomyślnie i w kil-
kadziesiąt lat później musiał się tym zająć ponownie
sejm w roku 1768. Przyjął on wówczas konstytucję,
której brzmienie ze względu na interesującą treść
należy przytoczyć w całości; Lubo OO Dominikanów
Trockich per Constitutionem Anni 1678 reintroduko-
wano do zamku Trockiego iednak ponieważ do tych
czas to per Renitentium Woiewództwa do skutku nie
przyszło więc presenti Lege tymże OO Dominikanom
6 Volumlna Legum ..., o.c., t. V, s. 352; — J. Z. ŁO-
ZIŃSKI, A. MIŁOBĘDZKI, Atlas zabytków architektury w
Polsce, Warszawa 1967, s. 110: Kościół zbudowany w latach
1686—1695 przez architekta Franciszka Solariego. Fundacja
ta jak wiele innych była dość szczupło uposażona i klasztor
dokupił później dobra potwierdzone na sejmie 1703 r.; —
Volumtna Legum..., o.c., t. VI, s. 54.
7 Volumlna Legum ..., o.c., t. V, s. 403.
8 Ibidem, s. 218; — E. JANICKA — OLCZAK (Zakony
żeńskie w Polsce [w:] Kościół w Polsce ..., o.c., s. 750) po-
daje rok 1621 jako datę fundacji.
7 Volumina Legum ..., o.c., t. V, s. 308.
10 Ibidem, s. 308. Być może chodzi o miejscowość Mo-
rocz, gdzie znajdował się klasztor prawosławnych mniszek.
Zob. Kościół w Polsce..., o.c., s. 1088.
11 Potwierdza to także KŁOCZOWSKI (Zakony męskie w
Polsce..., o.c., s. 535) zwracając uwagę, że w wieku XVIII
występuje wyraźna stagnacja wynikająca z utraty żywot-
ności przez ten zakon.
12 Volumina Legum ..., o.c., t. V, s. 310.
13 Ibidem, s. 183.
14 A. MIŁOBĘDZKI, Architektura polska XVII wieku,
Warszawa 1980, S. 407.
15 Volumina Legum ..., o.c., t. V, s. 310; w świetle tego
pozwalamy hac Conditione w Zamku Trockim Koś-
ciół Klasztor wymurować aby ci XX Dominikanie
"Wieżę Cywilną pro delinquentibus przy tym pierwey
Szopę a potym Refektarz przestronny w Klasztorze
dla odprawowania Seymików erygowali Mieysce zaś
na Archiwum Xiąg Ziemskich y Grodzkich oraz
Kancellaryą Województwa w tymże Zamku wyzna-
czonego ażeby XX Dominikanie sobie nie przywłasz-
czyli, praecavemus16.
Na drugim miejscu, jeśli idzie o ilość zatwierdzo-
nych fundacji w latach 1676—1690, znaleźli się jezuici,
którzy odnotowani zostali sześciokrotnie. Trzeba jed-
nak podkreślić, że właściwie zupełnie nowym klasz-
torem był tylko Strzegocin k. Zakroczymia fundo-
wany w 1677 r. przez Franciszka Bielińskiego, miecz-
nika koronnego17, a jak się wydaje i ta fundacja do-
tycząca misjonarzy z kolegium jezuitów w Pułtusku
zapewne nie została zrealizowana18. Także fundacje
w Brześciu19 i Witebsku20 są tylko potwierdzeniem
dawniejszych; podobnie i w Mińsku, gdzie wcześniej
miało zostać wzniesione kolegium staraniem bpa smo-
leńskiego Sanguszki. Ponieważ nie było ono realizo-
wane, sejm zatwierdził w 1683 r. nowe fundusze
i place, które dali: wojewoda trocki Marcjan Ogiński
i jego zmarła małżonka, Anna Hlebowiczowa Ogiń-
ska oraz Cyprian Paweł Brzostowski kasztelan trocki
z żoną21. Kolegium w Piotrkowie, w chwili gdy w
1678 r. aprobował je sejm, miało już za sobą dwa-
dzieścia lat istnienia22. Natomiast brak w Volumina
Legum potwierdzenia wielu nowych fundacji jezuic-
kich w tym czasie realizowanych. Dla przykładu na-
leży wymienić Krasnystaw, dokąd jezuitów sprowa-
dził w 1685 r. bp chełmski Stanisław Święcicki. W
1688 r. otworzyli tu oni szkołę, a pod koniec XVII w.
rozpoczęli budowę gmachów zespołu klasztornego
i kościoła, głównie z funduszy rodziny Potockich23.
Następnymi co do popularności zakonami byli
źródła Marcjan Ogiński rysuje się jako człowiek
łożący znaczne sumy na Kościół, gdyż poza Trokami i kla-
sztorem jezuitów w Mińsku (ibidem, s. 339) wymieniony jest
jako fundator kościoła w Rogońsku (ibidem, s. 210). Koś-
ciół ten nie figuruje jednak w pracy S. LITAK, Struktura
terytorialna kościoła łacińskiego w Polsce w 1772, Lublin
1980.
18 Volumina Legum ..., o.c., t. VII, s. 401.
17 Volumina Legum ..., o.c., t. V, s. 238.
18 Strzegocin nie figuruje w: Zakony męskie w Polsce
w 1772 roku, Lublin 1972. W miejscowości tej odnotowany
jest tylko klasztor bernardynów (Volumina Legum ..., o.
c., t. V, s. 197).
19 Volumina Legum ..., o.c., t. V, s. 218.
20 Ibidem, s. 402.
27 Ibidem, s. 339.
22 Ibidem, s. 276. Kościół wzniesiony jednak został dopie-
ro w latach 1695—1727. Zob. Katalog Zabytków Sztuki w
Polsce, t. II, woj. łódzkie, pod red. J. Z. ŁOZIŃSKIEGO,
Warszawa 1954, s. 213.
23 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, woj. lu-
belskie, pod red. R. BRYKOWSKIEGO i E. ROWIŃSKIEJ,
pow. krasnostawski, inw. przepr. T. SULERZYSKA, F. UNIE-
CHOWSKA, E. ROWIŃSKA, Warszawa 1964, S. 16.
398
bardziej widoczna w wypadku klasztorów żeńskich,
bowiem z 5 fundacji tylko jedna dla salezjanek w
Krakowie, dokonana w 1685 r. przez bpa Jana Ma-
łachowskiego6, powstała na ziemiach Korony. Poza
tym ufundowano klasztory dla: bernardynek w Kow-
nie (1690 r.)7, brygidek w Brześciu (1676 r.)8, domi-
nikanek w Wilnie (1678 r.)° i bazylianek w Marałow-
szczyźnie, woj. mścisławskie (1678 r.)10.
O wiele bardziej interesujący wydaje się problem
popularności poszczególnych zakonów. Otóż najwięk-
szą cieszyli się dominikanie11, gdyż zatwierdzono je-
denaście klasztorów. Należy jednak zauważyć, że
klasztor kowieński był fundacją dawną różnych osób,
którą wzbogaciły nowe fundusze i dobra12. Podobnie
warszawskie zgromadzenie dominikanów obserwantów
fundowali jeszcze Jan Kazimierz i Michał Korybut
Wiśniowiecki, lecz dopiero Jan III Sobieski na sejmie
koronacyjnym ofiarował nowe fundusze13, które poz-
woliły na rozpoczęcie budowy kościoła w roku 168814.
Jeszcze bardziej skomplikowana jest sytuacja w od-
niesieniu do dominikanów w Trokach. Fundacja tego
klasztoru, uposażonego przez kolejnych władców z
rodu Jagiellonów, sięga XV w.; łożył na niego Ka-
zimierz Jagiellończyk, później Aleksander, a następ-
nie Zygmunt August. Po zniszczeniach wojennych,
na sejmie 1678 r. na nowo fundował Klasztor Marcjan
Na Kozielsku Ogiński, wojewoda trocki15. Jednakże
okazało się, że reintrodukcja dominikanów do zamku
w Trokach wcale nie przebiegała pomyślnie i w kil-
kadziesiąt lat później musiał się tym zająć ponownie
sejm w roku 1768. Przyjął on wówczas konstytucję,
której brzmienie ze względu na interesującą treść
należy przytoczyć w całości; Lubo OO Dominikanów
Trockich per Constitutionem Anni 1678 reintroduko-
wano do zamku Trockiego iednak ponieważ do tych
czas to per Renitentium Woiewództwa do skutku nie
przyszło więc presenti Lege tymże OO Dominikanom
6 Volumlna Legum ..., o.c., t. V, s. 352; — J. Z. ŁO-
ZIŃSKI, A. MIŁOBĘDZKI, Atlas zabytków architektury w
Polsce, Warszawa 1967, s. 110: Kościół zbudowany w latach
1686—1695 przez architekta Franciszka Solariego. Fundacja
ta jak wiele innych była dość szczupło uposażona i klasztor
dokupił później dobra potwierdzone na sejmie 1703 r.; —
Volumtna Legum..., o.c., t. VI, s. 54.
7 Volumlna Legum ..., o.c., t. V, s. 403.
8 Ibidem, s. 218; — E. JANICKA — OLCZAK (Zakony
żeńskie w Polsce [w:] Kościół w Polsce ..., o.c., s. 750) po-
daje rok 1621 jako datę fundacji.
7 Volumina Legum ..., o.c., t. V, s. 308.
10 Ibidem, s. 308. Być może chodzi o miejscowość Mo-
rocz, gdzie znajdował się klasztor prawosławnych mniszek.
Zob. Kościół w Polsce..., o.c., s. 1088.
11 Potwierdza to także KŁOCZOWSKI (Zakony męskie w
Polsce..., o.c., s. 535) zwracając uwagę, że w wieku XVIII
występuje wyraźna stagnacja wynikająca z utraty żywot-
ności przez ten zakon.
12 Volumina Legum ..., o.c., t. V, s. 310.
13 Ibidem, s. 183.
14 A. MIŁOBĘDZKI, Architektura polska XVII wieku,
Warszawa 1980, S. 407.
15 Volumina Legum ..., o.c., t. V, s. 310; w świetle tego
pozwalamy hac Conditione w Zamku Trockim Koś-
ciół Klasztor wymurować aby ci XX Dominikanie
"Wieżę Cywilną pro delinquentibus przy tym pierwey
Szopę a potym Refektarz przestronny w Klasztorze
dla odprawowania Seymików erygowali Mieysce zaś
na Archiwum Xiąg Ziemskich y Grodzkich oraz
Kancellaryą Województwa w tymże Zamku wyzna-
czonego ażeby XX Dominikanie sobie nie przywłasz-
czyli, praecavemus16.
Na drugim miejscu, jeśli idzie o ilość zatwierdzo-
nych fundacji w latach 1676—1690, znaleźli się jezuici,
którzy odnotowani zostali sześciokrotnie. Trzeba jed-
nak podkreślić, że właściwie zupełnie nowym klasz-
torem był tylko Strzegocin k. Zakroczymia fundo-
wany w 1677 r. przez Franciszka Bielińskiego, miecz-
nika koronnego17, a jak się wydaje i ta fundacja do-
tycząca misjonarzy z kolegium jezuitów w Pułtusku
zapewne nie została zrealizowana18. Także fundacje
w Brześciu19 i Witebsku20 są tylko potwierdzeniem
dawniejszych; podobnie i w Mińsku, gdzie wcześniej
miało zostać wzniesione kolegium staraniem bpa smo-
leńskiego Sanguszki. Ponieważ nie było ono realizo-
wane, sejm zatwierdził w 1683 r. nowe fundusze
i place, które dali: wojewoda trocki Marcjan Ogiński
i jego zmarła małżonka, Anna Hlebowiczowa Ogiń-
ska oraz Cyprian Paweł Brzostowski kasztelan trocki
z żoną21. Kolegium w Piotrkowie, w chwili gdy w
1678 r. aprobował je sejm, miało już za sobą dwa-
dzieścia lat istnienia22. Natomiast brak w Volumina
Legum potwierdzenia wielu nowych fundacji jezuic-
kich w tym czasie realizowanych. Dla przykładu na-
leży wymienić Krasnystaw, dokąd jezuitów sprowa-
dził w 1685 r. bp chełmski Stanisław Święcicki. W
1688 r. otworzyli tu oni szkołę, a pod koniec XVII w.
rozpoczęli budowę gmachów zespołu klasztornego
i kościoła, głównie z funduszy rodziny Potockich23.
Następnymi co do popularności zakonami byli
źródła Marcjan Ogiński rysuje się jako człowiek
łożący znaczne sumy na Kościół, gdyż poza Trokami i kla-
sztorem jezuitów w Mińsku (ibidem, s. 339) wymieniony jest
jako fundator kościoła w Rogońsku (ibidem, s. 210). Koś-
ciół ten nie figuruje jednak w pracy S. LITAK, Struktura
terytorialna kościoła łacińskiego w Polsce w 1772, Lublin
1980.
18 Volumina Legum ..., o.c., t. VII, s. 401.
17 Volumina Legum ..., o.c., t. V, s. 238.
18 Strzegocin nie figuruje w: Zakony męskie w Polsce
w 1772 roku, Lublin 1972. W miejscowości tej odnotowany
jest tylko klasztor bernardynów (Volumina Legum ..., o.
c., t. V, s. 197).
19 Volumina Legum ..., o.c., t. V, s. 218.
20 Ibidem, s. 402.
27 Ibidem, s. 339.
22 Ibidem, s. 276. Kościół wzniesiony jednak został dopie-
ro w latach 1695—1727. Zob. Katalog Zabytków Sztuki w
Polsce, t. II, woj. łódzkie, pod red. J. Z. ŁOZIŃSKIEGO,
Warszawa 1954, s. 213.
23 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, woj. lu-
belskie, pod red. R. BRYKOWSKIEGO i E. ROWIŃSKIEJ,
pow. krasnostawski, inw. przepr. T. SULERZYSKA, F. UNIE-
CHOWSKA, E. ROWIŃSKA, Warszawa 1964, S. 16.
398