DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Morka, Mieczysław: Volumina Legum jako źródło do dziejów budownictwa kościelnego w latach 1676-1768
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48709#0411
MIECZYSŁAW MORKA
VOLUMINA LEGUM JAKO ŹRÓDŁO DO DZIEJÓW BUDOWNICTWA KOŚCIELNEGO
W LATACH 1676—1768
Jednym ze źródeł, które mogą być pomocne w
stworzeniu obrazu budownictwa kościelnego w okre-
sie dojrzałego i późnego baroku w Polsce, są tzw.
Volumina Legum zawierające m.in. akta potwierdzo-
nych przez sejm fundacji klasztornych oraz kościo-
łów parafialnych1. Materiał ten daleki od komplet-
ności, nie uprawnia do bardziej syntetycznych uogól-
nień, pozwala jednak, by snuć pewne robocze spo-
strzeżenia.
O ile o fundacjach zakonnych Volumina Legum
informują stosunkowo obszernie, o tyle kościoły pa-
rafialne uwzględnione są tu jedynie sporadycznie.
Wynika to w dużej mierze z faktu, iż zgromadzenia
zakonne zwracały uwagę na gwarancje prawne nie
tylko chroniące ich stan materialny najczęściej w
formie dóbr ziemskich oraz placów, lecz także za-
bezpieczające ich przed kwaterunkami wojska. Wzglę-
dy te decydowały o tym, że sejm zatwierdzał fun-
dacje klasztorne niekiedy sprzed kilkudziesięciu lat,
jeżeli dotychczas nie miały jego aprobaty. Przykła-
dem tego są m.in. konstytucje sejmu z 1678 r. w od-
niesieniu do klasztoru bernardynów w Leżajsku fun-
dowanego jeszcze przez Łukasza Opalińskiego2, je-
zuitów w Witebsku fundowanego w 1640 r.8 przez
Aleksandra Korwin-Gosiewskiego, a zatwierdzonego
w 1690 r., czy brygidek w Grodnie, sięgającego po-
czątkami panowania Władysława IV4. Jeżeli natomiast
chodzi o kościoły parafialne, to wydaje się, że po-
twierdzenie fundacji przez sejm miało na celu w
pierwszym rzędzie zabezpieczenie przed ewentual-
1 Volumlna Legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX
Pijarów w Warszawie od roku 1782. Prawa konstytucye y
przywllele Królestwa Polskiego Wielkiego Księstwa Litew-
skiego y wszystkich prowlncyl należących na walnych sey-
miech koronnych od seymu wiślickiego roku pańskiego 1347
aż do seymu ostatniego, Petersburg 1860. Wykorzystano
tomy V—VII zawierające konstytucje sejmów od 1669 — do
nymi roszczeniami finansowymi spadkobierców fun-
datora.
Przyjęty zakres czasowy uwarunkowany został
datami sejmów. Cezurę dolną wyznacza sejm koro-
nacyjny Jana III Sobieskiego w 1676 r., zaś górną —
sejm w 1768 r., bowiem następny był już sejmem roz-
biorowym. Aby na podstawie materiału zawartego
w Volumina Legum można było sformułować robocze
spostrzeżenia, należy dokonać przede wszystkim po-
działów czasowych. Wyznaczać by je mogła niejako
automatycznie chronologia panowania poszczególnych
królów i związany z tym pewien rytm odbywania
sejmów. Jednakże podział na tak krótkie odcinki
raczej zaciemniałby obraz i dlatego wyodrębniono
tjlko dwa zasadnicze okresy. Pierwszy, obejmujący
panowanie Jana III Sobieskiego, czyli lata 1674—1696,
oraz drugi — od roku 1697 do 1768, tj. panowanie
dwóch królów z dynastii Wettinów i pierwsze lata
rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Zacznijmy od zagadnienia fundacji klasztornych.
Ogólnie biorąc w obydwu okresach stwierdzić można
ich przewagę ilościową we wschodnicli wojewódz-
twach Rzeczypospolitej oraz Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego. Pokrywa się to ze sformułowaniami his-
toryków Kościoła w Polsce, operujących pełnym ma-
teriałem5. W latach 1676—1690 w Yolumina Legum
odnotowane zostało potwierdzenie fundacji 49 klasz-
torów bądź kolegiów, męskich zgromadzeń zakonnych.
Z tego na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego
przypada 25 fundacji. Dominacja Litwy jest jeszcze
$
1768 roku.
2 Volumlna Legum ..., o.c., t. V, s. 279.
3 Ibidem, s. 402.
4 Ibidem, s. 309.
5 J. KŁOCZOWSKI, Zakony męskie w Polsce XVI—XVIII
wieku [w:] Kościół w Polsce. Pod red. J. KŁOCZOWSKIE-
GO, t. II, Kraków 1969, s. 603.
397
VOLUMINA LEGUM JAKO ŹRÓDŁO DO DZIEJÓW BUDOWNICTWA KOŚCIELNEGO
W LATACH 1676—1768
Jednym ze źródeł, które mogą być pomocne w
stworzeniu obrazu budownictwa kościelnego w okre-
sie dojrzałego i późnego baroku w Polsce, są tzw.
Volumina Legum zawierające m.in. akta potwierdzo-
nych przez sejm fundacji klasztornych oraz kościo-
łów parafialnych1. Materiał ten daleki od komplet-
ności, nie uprawnia do bardziej syntetycznych uogól-
nień, pozwala jednak, by snuć pewne robocze spo-
strzeżenia.
O ile o fundacjach zakonnych Volumina Legum
informują stosunkowo obszernie, o tyle kościoły pa-
rafialne uwzględnione są tu jedynie sporadycznie.
Wynika to w dużej mierze z faktu, iż zgromadzenia
zakonne zwracały uwagę na gwarancje prawne nie
tylko chroniące ich stan materialny najczęściej w
formie dóbr ziemskich oraz placów, lecz także za-
bezpieczające ich przed kwaterunkami wojska. Wzglę-
dy te decydowały o tym, że sejm zatwierdzał fun-
dacje klasztorne niekiedy sprzed kilkudziesięciu lat,
jeżeli dotychczas nie miały jego aprobaty. Przykła-
dem tego są m.in. konstytucje sejmu z 1678 r. w od-
niesieniu do klasztoru bernardynów w Leżajsku fun-
dowanego jeszcze przez Łukasza Opalińskiego2, je-
zuitów w Witebsku fundowanego w 1640 r.8 przez
Aleksandra Korwin-Gosiewskiego, a zatwierdzonego
w 1690 r., czy brygidek w Grodnie, sięgającego po-
czątkami panowania Władysława IV4. Jeżeli natomiast
chodzi o kościoły parafialne, to wydaje się, że po-
twierdzenie fundacji przez sejm miało na celu w
pierwszym rzędzie zabezpieczenie przed ewentual-
1 Volumlna Legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX
Pijarów w Warszawie od roku 1782. Prawa konstytucye y
przywllele Królestwa Polskiego Wielkiego Księstwa Litew-
skiego y wszystkich prowlncyl należących na walnych sey-
miech koronnych od seymu wiślickiego roku pańskiego 1347
aż do seymu ostatniego, Petersburg 1860. Wykorzystano
tomy V—VII zawierające konstytucje sejmów od 1669 — do
nymi roszczeniami finansowymi spadkobierców fun-
datora.
Przyjęty zakres czasowy uwarunkowany został
datami sejmów. Cezurę dolną wyznacza sejm koro-
nacyjny Jana III Sobieskiego w 1676 r., zaś górną —
sejm w 1768 r., bowiem następny był już sejmem roz-
biorowym. Aby na podstawie materiału zawartego
w Volumina Legum można było sformułować robocze
spostrzeżenia, należy dokonać przede wszystkim po-
działów czasowych. Wyznaczać by je mogła niejako
automatycznie chronologia panowania poszczególnych
królów i związany z tym pewien rytm odbywania
sejmów. Jednakże podział na tak krótkie odcinki
raczej zaciemniałby obraz i dlatego wyodrębniono
tjlko dwa zasadnicze okresy. Pierwszy, obejmujący
panowanie Jana III Sobieskiego, czyli lata 1674—1696,
oraz drugi — od roku 1697 do 1768, tj. panowanie
dwóch królów z dynastii Wettinów i pierwsze lata
rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Zacznijmy od zagadnienia fundacji klasztornych.
Ogólnie biorąc w obydwu okresach stwierdzić można
ich przewagę ilościową we wschodnicli wojewódz-
twach Rzeczypospolitej oraz Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego. Pokrywa się to ze sformułowaniami his-
toryków Kościoła w Polsce, operujących pełnym ma-
teriałem5. W latach 1676—1690 w Yolumina Legum
odnotowane zostało potwierdzenie fundacji 49 klasz-
torów bądź kolegiów, męskich zgromadzeń zakonnych.
Z tego na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego
przypada 25 fundacji. Dominacja Litwy jest jeszcze
$
1768 roku.
2 Volumlna Legum ..., o.c., t. V, s. 279.
3 Ibidem, s. 402.
4 Ibidem, s. 309.
5 J. KŁOCZOWSKI, Zakony męskie w Polsce XVI—XVIII
wieku [w:] Kościół w Polsce. Pod red. J. KŁOCZOWSKIE-
GO, t. II, Kraków 1969, s. 603.
397