DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Rudziński, Piotr: Konstruktywiczna typografia wobec poezji: dwa przykłady
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48709#0049
PIOTR RUDZIŃSKI
KONSTRUKTYWICZNA TYPOGRAFIA WOBEC POEZJI
DWA PRZYKŁADY
Władysław Tatarkiewicz w rozprawie o integracji sztuk
Przyznaje, że znów nasze czasy zdradzają skłonność do zbliżenia
8ztak, do łączenia w ładzie czy bezładzie środków dostępnych
różnym sztukom1. Skłonność ta ze szczególną siłą ożyła w mię-
dzywojennych ruchach awangardowycli, także i w Polsce,
gdzie powstały dwie wybitno realizacje: poemat Anatola
Sterna Europa, wydany w opracowaniu typograficznym
Mieczysława Szczuki i zbiór poetycki Juliana Przybosia
Z ponad, ułożony graficznie przez Władysława Strzemińskie-
go2. Fakt, że w tym samym .niemal czasie dwóch głównych
twórców konstruktywizmu podejmuje się „typograficznego
przekładu" poezji — skłania do pewnycli refleksji. W obu
przypadkach zadaniem artysty było nie opracowanie este-
tycznej formy książki, lecz plastyczna organizacja poetyckie-
go tekstu z zachowaniem jego wartości lirycznych i ekspre-
sy wnych.
Europa to ważna w dorobku Sterna pozycja, łącząca
postawę i formę dotycliczasowej jego poezji z przemianą,
określającą cliarakter drugiego okresu jego twórczości.
Futurysta żądny nowego ładu, systemów i zwyczajów po-
chyla się tu nad człowiekiem w świecie, który zbyt mocno
się już rozpędził, by można go było powstrzymać i naprawić.
W Europie nie ma już tak charakterystycznego dla futurystów
zachwytu nad rzeczywistością, ale pozostaje, a nawet się na-
sila, bezpośredni związek sztuki z cywilizacją. Zmaltretowane
uczucia, brukowce, rządy, pracownicy — wszystko narzuca
1 W. TATARKIEWICZ, Integracja sztuk [w:J tenże, Parerga,
Warszawa 1978, s. 103.
2 . A. STERN, M. SZCZUKA, Europa, Warszawa 1929. Wydawnictwo
reprodukowane w: Mieczysław Szczuka. Oprać. A. STERN, M. BERMAN,
Warszawa 1965; — J. PRZYBOŚ, Z ponad, Biblioteka „a.r.", t. 1, Cieszyn
1930; — O typograficznym opracowaniu Europu por.: B. LEWANDOW-
SKA, U źródeł grafiki funkcjonalnej w Polsce [w:] Ze studiów nad genezą
plastyki nowoczesnej w Polsce. Pod red. J. STARZYŃSKIEGO, Wrocław,
Warszawa, Kraków^ 1966, s. 251—253; — Mieczysław Szczuka..., o.c., s.
35—36, 49—53, 90—91; — A. STERN, Mieczysław Szczuka na tle swoich
czasów [w:] Ze studiów nad genezą plastyki nowoczesnej w Polsce..., o.c.,
B. 50—55; — A. TUROWSKI, Doktryna artystyczna Mieczysława Szczuki,
swój kontrapunkt: jak utkać na nowo postrzępioną pajęczynę
estetyk cywilizacji... Stern wkomponowuje wysnutą z siebie
nić w masywną, pulsującą konstrukcję nagich materiałów,
aby wyrazić okrutny marsz wieku maszyn — napisze komen-
tator angielskiego wydania Europy3. Istotnie, poemat jest
montażem z „nagich materiałów", z realiów współczesności,
juz nie łagodzonych jak w futurystycznych kompozycjach
słowotwórczych. Złożony ze słów wydartych z codziennego
kontekstu, atakuje wprost, swoją bezpośredniością. Ta swoista
świeżość i surowość ekspresji wzmaga się w bardzo zróżni-
cowanym tempie, momentami jakby eksploduje.
Wszechobecne u Storna biologizm i zainteresowanie
cywilizacją, w Europie tracą ostatecznie optymistyczne za-
barwienie. Owszem, biologizm jeszcze tutaj nabrzmiewa,
ale w „nastroju cmentarnej rezygnacji" miesza się z moty-
wami urbanistycznymi i mechanicznymi; narzuca wrażenie
ich dosłownego rozkładu. Jak z tego rodzaju poezją współ-
pracuje układ graficzny, zamierzony jako równorzędny
składnik utworu? Montażowi poetyckiemu towarzyszy mon-
taż typograficzny. Jeśli formie i treści poematu rzeczywistość
narzuciła symptomatyczne dla współczesnej epoki tempo
i sama wtargnęła w postaci swoistych znaków, którymi
posługuje się poeta, to tym bardziej ingerencja ta widoczna
jest w opracowaniu graficznym. Właściwie już nie ingerencja;
artysta sam wycłiodzi naprzeciw rzeczywistości, chce swoją
sztukę całkowicie scalić z nowoczesną kulturą materialną,
„Przegląd Humanistyczny" XV, 1971, nr 1, s. 49—61; — Na temat ty-
pografii w Z ponad por.: LEWANDOWSKA, o.c., s. 272; — Listy W.
Strzemińskiego do J.Przybosia z lat 1929—1933. Oprac. A. TUROWSKI,
„Rocznik Historii Sztuki", IX, 1973, s. 223—268; — tenże, Komentarz
do korespondencji W. Strzemińskiego, „Rocznik Historii Sztuki" IX,
1973, s. 269—283; — tenże, Konstruktywistyczna typografia Władysława
Strzemińskiego, „Projekt" 1971, nr 4, s. 19—27; — - J. ZAGRODZKI
Drukarstwo nowoczesne w kręgu Władysława Strzemińskiego [w:] Druk
funkcjonalny. Katalog wystawy w Muzeum Sztuki w Łodzi, wrzesień 1975,
s. 20.
3 M. HOROYITZ, [wstęp do:] Europa, a poem by Anatol Stern ilus-
trations and layout by Mieczysław Szczuka, London 1962, cyt.za:A.STERN,
Poezja zbuntowana, Warszawa 1970, s. 71.
43
KONSTRUKTYWICZNA TYPOGRAFIA WOBEC POEZJI
DWA PRZYKŁADY
Władysław Tatarkiewicz w rozprawie o integracji sztuk
Przyznaje, że znów nasze czasy zdradzają skłonność do zbliżenia
8ztak, do łączenia w ładzie czy bezładzie środków dostępnych
różnym sztukom1. Skłonność ta ze szczególną siłą ożyła w mię-
dzywojennych ruchach awangardowycli, także i w Polsce,
gdzie powstały dwie wybitno realizacje: poemat Anatola
Sterna Europa, wydany w opracowaniu typograficznym
Mieczysława Szczuki i zbiór poetycki Juliana Przybosia
Z ponad, ułożony graficznie przez Władysława Strzemińskie-
go2. Fakt, że w tym samym .niemal czasie dwóch głównych
twórców konstruktywizmu podejmuje się „typograficznego
przekładu" poezji — skłania do pewnycli refleksji. W obu
przypadkach zadaniem artysty było nie opracowanie este-
tycznej formy książki, lecz plastyczna organizacja poetyckie-
go tekstu z zachowaniem jego wartości lirycznych i ekspre-
sy wnych.
Europa to ważna w dorobku Sterna pozycja, łącząca
postawę i formę dotycliczasowej jego poezji z przemianą,
określającą cliarakter drugiego okresu jego twórczości.
Futurysta żądny nowego ładu, systemów i zwyczajów po-
chyla się tu nad człowiekiem w świecie, który zbyt mocno
się już rozpędził, by można go było powstrzymać i naprawić.
W Europie nie ma już tak charakterystycznego dla futurystów
zachwytu nad rzeczywistością, ale pozostaje, a nawet się na-
sila, bezpośredni związek sztuki z cywilizacją. Zmaltretowane
uczucia, brukowce, rządy, pracownicy — wszystko narzuca
1 W. TATARKIEWICZ, Integracja sztuk [w:J tenże, Parerga,
Warszawa 1978, s. 103.
2 . A. STERN, M. SZCZUKA, Europa, Warszawa 1929. Wydawnictwo
reprodukowane w: Mieczysław Szczuka. Oprać. A. STERN, M. BERMAN,
Warszawa 1965; — J. PRZYBOŚ, Z ponad, Biblioteka „a.r.", t. 1, Cieszyn
1930; — O typograficznym opracowaniu Europu por.: B. LEWANDOW-
SKA, U źródeł grafiki funkcjonalnej w Polsce [w:] Ze studiów nad genezą
plastyki nowoczesnej w Polsce. Pod red. J. STARZYŃSKIEGO, Wrocław,
Warszawa, Kraków^ 1966, s. 251—253; — Mieczysław Szczuka..., o.c., s.
35—36, 49—53, 90—91; — A. STERN, Mieczysław Szczuka na tle swoich
czasów [w:] Ze studiów nad genezą plastyki nowoczesnej w Polsce..., o.c.,
B. 50—55; — A. TUROWSKI, Doktryna artystyczna Mieczysława Szczuki,
swój kontrapunkt: jak utkać na nowo postrzępioną pajęczynę
estetyk cywilizacji... Stern wkomponowuje wysnutą z siebie
nić w masywną, pulsującą konstrukcję nagich materiałów,
aby wyrazić okrutny marsz wieku maszyn — napisze komen-
tator angielskiego wydania Europy3. Istotnie, poemat jest
montażem z „nagich materiałów", z realiów współczesności,
juz nie łagodzonych jak w futurystycznych kompozycjach
słowotwórczych. Złożony ze słów wydartych z codziennego
kontekstu, atakuje wprost, swoją bezpośredniością. Ta swoista
świeżość i surowość ekspresji wzmaga się w bardzo zróżni-
cowanym tempie, momentami jakby eksploduje.
Wszechobecne u Storna biologizm i zainteresowanie
cywilizacją, w Europie tracą ostatecznie optymistyczne za-
barwienie. Owszem, biologizm jeszcze tutaj nabrzmiewa,
ale w „nastroju cmentarnej rezygnacji" miesza się z moty-
wami urbanistycznymi i mechanicznymi; narzuca wrażenie
ich dosłownego rozkładu. Jak z tego rodzaju poezją współ-
pracuje układ graficzny, zamierzony jako równorzędny
składnik utworu? Montażowi poetyckiemu towarzyszy mon-
taż typograficzny. Jeśli formie i treści poematu rzeczywistość
narzuciła symptomatyczne dla współczesnej epoki tempo
i sama wtargnęła w postaci swoistych znaków, którymi
posługuje się poeta, to tym bardziej ingerencja ta widoczna
jest w opracowaniu graficznym. Właściwie już nie ingerencja;
artysta sam wycłiodzi naprzeciw rzeczywistości, chce swoją
sztukę całkowicie scalić z nowoczesną kulturą materialną,
„Przegląd Humanistyczny" XV, 1971, nr 1, s. 49—61; — Na temat ty-
pografii w Z ponad por.: LEWANDOWSKA, o.c., s. 272; — Listy W.
Strzemińskiego do J.Przybosia z lat 1929—1933. Oprac. A. TUROWSKI,
„Rocznik Historii Sztuki", IX, 1973, s. 223—268; — tenże, Komentarz
do korespondencji W. Strzemińskiego, „Rocznik Historii Sztuki" IX,
1973, s. 269—283; — tenże, Konstruktywistyczna typografia Władysława
Strzemińskiego, „Projekt" 1971, nr 4, s. 19—27; — - J. ZAGRODZKI
Drukarstwo nowoczesne w kręgu Władysława Strzemińskiego [w:] Druk
funkcjonalny. Katalog wystawy w Muzeum Sztuki w Łodzi, wrzesień 1975,
s. 20.
3 M. HOROYITZ, [wstęp do:] Europa, a poem by Anatol Stern ilus-
trations and layout by Mieczysław Szczuka, London 1962, cyt.za:A.STERN,
Poezja zbuntowana, Warszawa 1970, s. 71.
43