Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (46.1984)

ANDRZEJ J. BARANOWSKI

NURTY, FAZY I CENTRA BAROKOWEJ ARCHITEKTURY SAKRALNEJ W WIEL-
KIM KSIĘSTWIE LITEWSKIM*

Litwa była ostatnim krajem europejskim, który
wszedł do wspólnoty chrześcijańskiej. Powstała tam
również ostatnia w służbie Kościoła architektoniczna
formacja stylowa będąca finałem baroku w Europie.
W badaniach nad nowożytną architekturą sakral-
ną Wielkiego Księstwa Litewskiego koncentrowano
się zwykle na fazie końcowej, zwanej barokiem wileń-
skim, w którym finezyjnie kształtowane, pnące się
ku górze jasne wieże i szczyty świątyń trwale zrosły
się z krajobrazem północno-wschodnich kresów daw-
nej Reczypospolitej. Wysiłek badaczy skupiał się
przeważnie na poszukiwaniu twórców tych budowli
oraz na analizie najbardziej charakterystycznych form
tutejszych świątyń i śledzeniu podobnych elementów
w architekturze innych obszarów. Na obu polach
uzyskano jednak wyniki tylko częściowe i w zasadzie
dotyczące pojedynczych dzieł, a barok Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego jako zjawisko pozostaje nadal nie
wyjaśniony. Wydaje się, że w lepszym zrozumieniu
osiemnastowiecznej architektury Litwy i Rusi Białej
pomoże ukazanie tła historycznego oraz poznanie
wcześniejszych faz baroku na tych ziemiach.
Programem politycznym pierwszych władców li-
tewskich w XIII i XIV wieku było utworzenie naj-
większego mocarstwa w Europie Środkowo-Wschod-
niej przez włączenie terenów nadbałtyckich i całej
Rusi. Realizacja tych zamierzeń napotykała jednali
trudności nie do przezwyciężenia. Na zachodzie to-
czyła Litwa boje z Zakonem Krzyżackim, który nie
tylko paraliżował jej mocarstwowe ambicje, ale na-
wet zagrażał jej dalszemu istnieniu. Nowe państwo
litewskie było naturalną przeszkodą w urzeczywist-
nieniu planów Zakonu, dążącego do stworzenia im-
perium bałtyckiego, któremu byłyby podporządkowa-
ne północne połacie ziem ruskich. Na wschodzie,
* Praca niniejsza była referowana na zebraniu nauko-
wym Oddziału Warszawskiego Stowarzyszenia Historyków
Sztuki w styczniu 1981 roku.

gdzie Litwie wiodło się znacznie lepiej w zdobywa-
niu ziem ruskich po Mongołach, napotkano zdecydo-
waną konkurencję Moskwy.
Sukcesy militarne Litwy nie mogły być skutecznie
poparte akcjami dyplomatycznymi, ponieważ kraj ten
pozostawał wciąż ostatnią wyspą pogaństwa w Euro-
pie. Potrzebę chrystianizacji swoich poddanych rozu-
mieli już pierwsi władcy litewscy i prowadzili dia-
log w tej sprawie zarówno z Polską, jak i z biskupem
ryskim1.
Względy polityczne i gospodarcze nakazywały, po-
mimo panującego pogaństwa, tolerowanie obu Koś-
ciołów chrześcijańskich. Proces włączania księstw
ruskich odbywał się często w ten sposób, że Litwa
narzucała swych książąt, którzy zachowywali miejsco-
we zwyczaje i tradycje, a nawet dla łatwiejszego
współżycia z ludnością — przechodzili na prawosła-
wie i ruszczyli się. Kościół łaciński natomiast wiąże
swoje początki na tym terenie głównie z franciszka-
nami i dominikanami, którzy zakładali swe misje w
większych miastach. Towarzyszyło temu osiedlanie
się kupców i rzemieślników, przeważnie przybyłych
z obszarów niemieckich i polskich.
Równoczesne szerzenie się obu wyznań chrześci-
jańskich w pogańskim państwie stawiało Litwę przed
dylematem wyboru opiekuna swej chrystianizacji.
Nie mógł to być Zakon, z którym toczyła nieustannie
wojny. Nie mogła też być Moskwa, która od czasów
Iwana Kality zmierzała — podobnie jak Litwa — do
podporządkowania sobie jak największych obszarów
ziem ruskich. Problem wyboru religii, która najsku-
teczniej potrafiłaby " sprostać wymogom politycznym
i zadawalałaby wszystkie narody zamieszkujące
Księstwo, wystąpił nie tylko w okresie formowania
się Litwy chrześcijańskiej, gdy szło o rozstrzygnięcie
1 T. MANTEUFFEL, średniowiecze powszechne, Warsza-
wa 1958, s. 363; — J. OCHMAŃSKI, Historia Litwy, War-
szawa 1967, s. 46.

371