Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0048
JANINA KALINOWSKA
II. 10. Synaj, malowidło na filarze z lewej strony apsydy,
Ofiara Izaaka. Repr. wg Forsyth, Weitzmann.
mozaicysta przybyć mógł z Konstantynopola, skoro bazylika
była fundacją cesarską, a artystyczny poziom dekoracji wy-
soki, Richard Krautheimer — że z regionu Gazy, Eutychius
natomiast kierował nasz wzrok na Egipt35.
Na Synaju odnajdujemy „Program Salwatora" (nazywam
tak zestaw tematów wyobrażanych w kościołach pod wezwa-
niem Salwatora Przemienionego) w jego centralnych przed-
stawieniach: Przemienienia, Secundus Adnentus (w Przemie-
nionym i w krzyżu widniejącym ponad głową Salwatora),
Baranka (nawiązującego do ofiary ołtarza), Concordii Veteris
et Novi Testamenti (w teofaniach na Synaju i na Taborze,
w postaciach proroków i apostołów oraz w późniejszych sce-
nach z Abrahamem i Jeftem). We wprowadzeniu do programu
dekoracji głów Marii i Jana Chrzciciela odczytać zapewne
można (jak pierwszy sugerował w w. XIX Usow) zalążki
Deesis, w tym kierunku bowiem szedł historyczny rozwój tego
tematu. Maria i Jan pełnią tu również rolę testes — świadków,
bez których nie mogło być Pierwszego i nie może być Powtór-
nego Przyjścia Salwatora na ziemię36. Obie te postaci wystą-
piły w „Programie Salwatora" w mauzoleum Teodory Episko-
py w Rzymie — ponad sceną Przemienienia a poniżej pół-
postaci Salwatora Powtórnego Przyjścia, wiążąc obie te
teofanie ideami, które przekazywały. Postaci Marii i Jana
Chrzciciela w temacie Deesis występowały także w kaplicy
Jana Hinczy na Wawelu (pod wezwaniem św. Trójcy i Prze-
mienienia) wyobrażone w piętnastowiecznych malowidłach
ściennych, w których odnajdujemy tematy znano z wcześniej-
szycłi dekoracji sanktuariów pod wezwaniem Salwatora, prze-
de wszystkim z mozaik synajskich.
Na Synaju — jak głosi inskrypcja w apsydzie — „wyko-
nano to dzieło" w imię Trójcy św. i dla zbawienia fundatora.
Obecność Trójcy św. odczytywali wierni nie tylko z „tryni-
tarnych dysków" (co suponował Weitzmann), lecz przede
wszystkim z centralnej sceny programu — synonimicznego
obrazu Trójcy św. — jaką była teofania Przemienienia. O tej
ważnej symbolice zapomniano we współczesnych badaniach
ikonograficznych. Obecność Trójcy św. w Przemienieniu
eksponują niemal wszyscy egzegeci tej toofanii. Orygenes
pisał w III w.: Lucida quippe Patris et Filii et Spiritus Soncti
nubes (PG XIII 1081—1082) a Piotr Venerabilis w XII:
Clamat Pater, radiat Filius, obumbrat Spiritus Sanctus (PL
194, 954). Święto Trójcy późno wprowadzono do kalendarza
liturgicznego gdyż czczono Ją świętem Przemienienia (inna
teofania Trójcy św., mianowicie w czasie Chrztu w Jordanie
nie była tak wielkim świętem jak Przemienienie, ponieważ
Chrystus nie objawił wówczas swej boskiej postaci). Jan Da-
masceński (VII/VIII) pytał — i odpowiadał — w swej homilii
o Przemienieniu: Dla kogo to świąteczne zgromadzenie ? — dla
gch, którzy adorują Trójcę św.37
W mozaikacli synajskich wątek eschatologiczny obrazo-
wany jest znakiem krzyża — prekursora Powtórnego Przyjścia
— w nawiązaniu do Ewangelii Mateusza (24:30) i apokryficz-
nej Apokalipsy Piotra (II w.)38. Także w Przemienionym wi-
dziano Salwatora z Dnia Ostatniego. Już św. Piotr nauczał w II
Liście (1, 16—18), iż cud teofanii, którego był koronnym
świadkiem, zawierał gwarancję Powtórnego Przyjścia Chrystu-
sa, Efrem Syryjczyk pisał w IV w., iż On ukazał się na świętej
górze, jak przyjdzie w Dniu ostatnim we wspaniałości swego
bóstwa i w ciele swego człowieczeństwa39, a św. Hieronim — że
Chrystus w takiej postaci ukazał się apostołom (na górze
Tabor), w jakiej ukaże się w Dniu Sądu: Qualis futurus est
tempore judicandi, talis apparuit apostolis (PL 26, 126). Kos-
mas Melodos (VII/VIII) w Hymnie o Przemienieniu śpiewał
iż Chrystus, jak przyrzekł apostołom (Mt 16:28), ukazał na
górze Tabor obraz Sądu — ostendit judicium (PG 98, 493—49)
42
II. 10. Synaj, malowidło na filarze z lewej strony apsydy,
Ofiara Izaaka. Repr. wg Forsyth, Weitzmann.
mozaicysta przybyć mógł z Konstantynopola, skoro bazylika
była fundacją cesarską, a artystyczny poziom dekoracji wy-
soki, Richard Krautheimer — że z regionu Gazy, Eutychius
natomiast kierował nasz wzrok na Egipt35.
Na Synaju odnajdujemy „Program Salwatora" (nazywam
tak zestaw tematów wyobrażanych w kościołach pod wezwa-
niem Salwatora Przemienionego) w jego centralnych przed-
stawieniach: Przemienienia, Secundus Adnentus (w Przemie-
nionym i w krzyżu widniejącym ponad głową Salwatora),
Baranka (nawiązującego do ofiary ołtarza), Concordii Veteris
et Novi Testamenti (w teofaniach na Synaju i na Taborze,
w postaciach proroków i apostołów oraz w późniejszych sce-
nach z Abrahamem i Jeftem). We wprowadzeniu do programu
dekoracji głów Marii i Jana Chrzciciela odczytać zapewne
można (jak pierwszy sugerował w w. XIX Usow) zalążki
Deesis, w tym kierunku bowiem szedł historyczny rozwój tego
tematu. Maria i Jan pełnią tu również rolę testes — świadków,
bez których nie mogło być Pierwszego i nie może być Powtór-
nego Przyjścia Salwatora na ziemię36. Obie te postaci wystą-
piły w „Programie Salwatora" w mauzoleum Teodory Episko-
py w Rzymie — ponad sceną Przemienienia a poniżej pół-
postaci Salwatora Powtórnego Przyjścia, wiążąc obie te
teofanie ideami, które przekazywały. Postaci Marii i Jana
Chrzciciela w temacie Deesis występowały także w kaplicy
Jana Hinczy na Wawelu (pod wezwaniem św. Trójcy i Prze-
mienienia) wyobrażone w piętnastowiecznych malowidłach
ściennych, w których odnajdujemy tematy znano z wcześniej-
szycłi dekoracji sanktuariów pod wezwaniem Salwatora, prze-
de wszystkim z mozaik synajskich.
Na Synaju — jak głosi inskrypcja w apsydzie — „wyko-
nano to dzieło" w imię Trójcy św. i dla zbawienia fundatora.
Obecność Trójcy św. odczytywali wierni nie tylko z „tryni-
tarnych dysków" (co suponował Weitzmann), lecz przede
wszystkim z centralnej sceny programu — synonimicznego
obrazu Trójcy św. — jaką była teofania Przemienienia. O tej
ważnej symbolice zapomniano we współczesnych badaniach
ikonograficznych. Obecność Trójcy św. w Przemienieniu
eksponują niemal wszyscy egzegeci tej toofanii. Orygenes
pisał w III w.: Lucida quippe Patris et Filii et Spiritus Soncti
nubes (PG XIII 1081—1082) a Piotr Venerabilis w XII:
Clamat Pater, radiat Filius, obumbrat Spiritus Sanctus (PL
194, 954). Święto Trójcy późno wprowadzono do kalendarza
liturgicznego gdyż czczono Ją świętem Przemienienia (inna
teofania Trójcy św., mianowicie w czasie Chrztu w Jordanie
nie była tak wielkim świętem jak Przemienienie, ponieważ
Chrystus nie objawił wówczas swej boskiej postaci). Jan Da-
masceński (VII/VIII) pytał — i odpowiadał — w swej homilii
o Przemienieniu: Dla kogo to świąteczne zgromadzenie ? — dla
gch, którzy adorują Trójcę św.37
W mozaikacli synajskich wątek eschatologiczny obrazo-
wany jest znakiem krzyża — prekursora Powtórnego Przyjścia
— w nawiązaniu do Ewangelii Mateusza (24:30) i apokryficz-
nej Apokalipsy Piotra (II w.)38. Także w Przemienionym wi-
dziano Salwatora z Dnia Ostatniego. Już św. Piotr nauczał w II
Liście (1, 16—18), iż cud teofanii, którego był koronnym
świadkiem, zawierał gwarancję Powtórnego Przyjścia Chrystu-
sa, Efrem Syryjczyk pisał w IV w., iż On ukazał się na świętej
górze, jak przyjdzie w Dniu ostatnim we wspaniałości swego
bóstwa i w ciele swego człowieczeństwa39, a św. Hieronim — że
Chrystus w takiej postaci ukazał się apostołom (na górze
Tabor), w jakiej ukaże się w Dniu Sądu: Qualis futurus est
tempore judicandi, talis apparuit apostolis (PL 26, 126). Kos-
mas Melodos (VII/VIII) w Hymnie o Przemienieniu śpiewał
iż Chrystus, jak przyrzekł apostołom (Mt 16:28), ukazał na
górze Tabor obraz Sądu — ostendit judicium (PG 98, 493—49)
42