Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0087
IKONOGRAFIA KANONIZACYJNA ŚW. STANISŁAWA BISKUPA
II. 9. Asyż, bazylika św. Franciszka, kaplica św. Stanisława,
postać króla, przerys postaci króla z fresku ze sceną Pocięcia
ciała biskupa. Rys. A. Kołakowska.
prałata-audytora Roty Rzymskiej (pierwszy z lewej) i kanonika
(drugi z lewej strony)45.
Fresk drugi: scena rozgrywa się we wnętrzu kościoła,
w pobliżu głównego ołtarza. Przed ołtarzem, okrążony przez
siepaczy, leży biskup, twarzą do ziemi; ciało pokazane jest
z boku, a jego ułożenie informuje, iż biskup osunął się na po-
sadzkę kościoła z klęczek. Ciało zamordowanego flankują na
pierwszym planie dwie postacie: po lewej stronie, przy głowie
zabitego, stoi odwrócony tyłem mężczyzna w długiej szacie
i we wzniesionej do góry ręce trzyma odciętą rękę biskupa,
z której zwisa manipularz; po stronie przeciwnej stoi bokiem
drugi mężczyzna, w kaftanie za kolana, trzymając przed sobą
odciętą nogę. W głębi, dwie inne postacie pochylają się nad
ciałem, jedna próbuje oderwać głowę od nadciętej już i za-
krwawionej szyi, druga, mężczyzna starszy od pozostałych,
trzyma w ręce nóż, szykując się do zadania ciosu. Postać ta,
wyróżniona okazalszym strojem, przedstawiać ma króla Bo-
lesława, gdyż na jej głowie widoczny jest zarys korony ozdo-
bionej stylizowanymi liliami (il. 9).
Fabuła powyższego przedstawienia odbiega nieznacznie
od wersji ówczesnych Żywotów św. Stanisława. Według
przekazu Vita Minor i Maior ciało biskupa posiekane zostało
na drobne kawałki46, a jedynym sprawcą tego czynu był sam
król47. Ponadto w utworach hagiograficznych nie został
określony teren kaźni; kościół wymieniony jest tam jedynie
jako miejsce zabójstwa.
Uwaga nasza koncentrowała się dotąd na wątku w scenie
dominującym i przesądzającym o jej temacie. Tymczasem
w treści przedstawienia zasygnalizowane jest także wydarzenie
bezpośrednio poprzedzające okaleczenie ciała, mianowicie
sam akt zabójstwa. Ideę tę wyrażają następujące realia:
usytuowanie akcji w kościele — przed ołtarzem, klęcząca
pierwotnie pozycja postaci biskupa oraz manipularz na jego
lewej ręce, oznaczający, że biskup odprawiał (przy ołtarzu)
mszę48. Tak więc w koncepcji przedstawienia uwzględnione
zostały oba etapy męczeństwa.
W oparciu o powyższą interpretację otrzymujemy odpo-
wiedź na pytanie, jaka była ikonografia rzeźbionego retabu-
lum: w ołtarzu wyobrażony został Cud zrośnięcia ciała glory-
fikujący pasję św. Stanisława. Ołtarz powstał w pierwszych
latach po kanonizacji, toteż schemat tego przedstawienia nie
mógł odbiegać od obowiązującej ówcześnie redakcji symbolicz-
nej. Użycie przez Długosza, dla określenia treści sceny, terminu
martyrium jest wskazówką, że podobnie jak wyobrażenie na
rewersie tympanonu (i hipotetycznie na chorągwi), była
kontaminacją obrazu ciała pociętego i scalonego. Zastosowa-
nie w tym przypadku pełnej redakcji byłoby również uza-
sadnione charakterem i przeznaczeniem ołtarza.
W kaplicy znajduje się ponadto fresk przedstawiający Ko-
ronację Marii (il. 10), umieszczony w górnej strefie ściany
czołowej, tak że flankują go sceny z legendy św. Stanisława.
Wszystkie trzy freski są autorstwa jednego artysty i powstały
w tym samym czasie49. Obecność fresku maryjnego nie może
być przypadkowa, gdyż oba pozostałe malowidła są mu pod-
porządkowane kompozycyjnie. Świadczy o tym ustawienie
niektórych aniołów w scenie Koronacji: wśród zwróconych
dośrodkowo jeden — po prawej stronie — stojąc tyłem do
grupy Jezusa i Marii, odwraca głowę ku scenie Wskrzeszenia
Piotrowina; analogicznie po stronie przeciwnej, dwaj aniołowie
kierują wzrok ku freskowi ze sceną Martyrium.
Układ, w jakim sceny występują, służy wyrażeniu progra-
mu ideowego kaplicy—gloryfikującego osobę św. Stanisława-
sformułowanego w oparciu o następujące tezy: Cud wskrze-
szenia i Męczeństwo prezentują znamienite świadectwa wiary
biskupa, będące jednocześnie dowodem jego świętości. Doś-
wiadczając męczeńskiej śmierci powołany zostaje do grona
świętych męczenników. Widomym tego znakiem miał być
Cud zrośnięcia ciała wyobrażony w ołtarzu. Śmierć św. Stani-
sława — imitatio Christi •— czerpie właściwy sens ze śmierci
Zbawiciela, a on sam staje się hostia Christi50, którego Boska
Ofiara spełnia się na ołtarzu. Jako święty dopuszczony zostaje
do uczestnictwa w chwale wiecznej, której ideę oddaje Triumf
Marii.
Program ikonograficzny kaplicy sporządzony został nie-
wątpliwie przez polskiego projektodawcę, obeznanego dokład-
nie z hagiografią św. Stanisława. Fundacja fresków miała
z pewnością na celu uświetnienie kaplicy, ale czy był to
81
II. 9. Asyż, bazylika św. Franciszka, kaplica św. Stanisława,
postać króla, przerys postaci króla z fresku ze sceną Pocięcia
ciała biskupa. Rys. A. Kołakowska.
prałata-audytora Roty Rzymskiej (pierwszy z lewej) i kanonika
(drugi z lewej strony)45.
Fresk drugi: scena rozgrywa się we wnętrzu kościoła,
w pobliżu głównego ołtarza. Przed ołtarzem, okrążony przez
siepaczy, leży biskup, twarzą do ziemi; ciało pokazane jest
z boku, a jego ułożenie informuje, iż biskup osunął się na po-
sadzkę kościoła z klęczek. Ciało zamordowanego flankują na
pierwszym planie dwie postacie: po lewej stronie, przy głowie
zabitego, stoi odwrócony tyłem mężczyzna w długiej szacie
i we wzniesionej do góry ręce trzyma odciętą rękę biskupa,
z której zwisa manipularz; po stronie przeciwnej stoi bokiem
drugi mężczyzna, w kaftanie za kolana, trzymając przed sobą
odciętą nogę. W głębi, dwie inne postacie pochylają się nad
ciałem, jedna próbuje oderwać głowę od nadciętej już i za-
krwawionej szyi, druga, mężczyzna starszy od pozostałych,
trzyma w ręce nóż, szykując się do zadania ciosu. Postać ta,
wyróżniona okazalszym strojem, przedstawiać ma króla Bo-
lesława, gdyż na jej głowie widoczny jest zarys korony ozdo-
bionej stylizowanymi liliami (il. 9).
Fabuła powyższego przedstawienia odbiega nieznacznie
od wersji ówczesnych Żywotów św. Stanisława. Według
przekazu Vita Minor i Maior ciało biskupa posiekane zostało
na drobne kawałki46, a jedynym sprawcą tego czynu był sam
król47. Ponadto w utworach hagiograficznych nie został
określony teren kaźni; kościół wymieniony jest tam jedynie
jako miejsce zabójstwa.
Uwaga nasza koncentrowała się dotąd na wątku w scenie
dominującym i przesądzającym o jej temacie. Tymczasem
w treści przedstawienia zasygnalizowane jest także wydarzenie
bezpośrednio poprzedzające okaleczenie ciała, mianowicie
sam akt zabójstwa. Ideę tę wyrażają następujące realia:
usytuowanie akcji w kościele — przed ołtarzem, klęcząca
pierwotnie pozycja postaci biskupa oraz manipularz na jego
lewej ręce, oznaczający, że biskup odprawiał (przy ołtarzu)
mszę48. Tak więc w koncepcji przedstawienia uwzględnione
zostały oba etapy męczeństwa.
W oparciu o powyższą interpretację otrzymujemy odpo-
wiedź na pytanie, jaka była ikonografia rzeźbionego retabu-
lum: w ołtarzu wyobrażony został Cud zrośnięcia ciała glory-
fikujący pasję św. Stanisława. Ołtarz powstał w pierwszych
latach po kanonizacji, toteż schemat tego przedstawienia nie
mógł odbiegać od obowiązującej ówcześnie redakcji symbolicz-
nej. Użycie przez Długosza, dla określenia treści sceny, terminu
martyrium jest wskazówką, że podobnie jak wyobrażenie na
rewersie tympanonu (i hipotetycznie na chorągwi), była
kontaminacją obrazu ciała pociętego i scalonego. Zastosowa-
nie w tym przypadku pełnej redakcji byłoby również uza-
sadnione charakterem i przeznaczeniem ołtarza.
W kaplicy znajduje się ponadto fresk przedstawiający Ko-
ronację Marii (il. 10), umieszczony w górnej strefie ściany
czołowej, tak że flankują go sceny z legendy św. Stanisława.
Wszystkie trzy freski są autorstwa jednego artysty i powstały
w tym samym czasie49. Obecność fresku maryjnego nie może
być przypadkowa, gdyż oba pozostałe malowidła są mu pod-
porządkowane kompozycyjnie. Świadczy o tym ustawienie
niektórych aniołów w scenie Koronacji: wśród zwróconych
dośrodkowo jeden — po prawej stronie — stojąc tyłem do
grupy Jezusa i Marii, odwraca głowę ku scenie Wskrzeszenia
Piotrowina; analogicznie po stronie przeciwnej, dwaj aniołowie
kierują wzrok ku freskowi ze sceną Martyrium.
Układ, w jakim sceny występują, służy wyrażeniu progra-
mu ideowego kaplicy—gloryfikującego osobę św. Stanisława-
sformułowanego w oparciu o następujące tezy: Cud wskrze-
szenia i Męczeństwo prezentują znamienite świadectwa wiary
biskupa, będące jednocześnie dowodem jego świętości. Doś-
wiadczając męczeńskiej śmierci powołany zostaje do grona
świętych męczenników. Widomym tego znakiem miał być
Cud zrośnięcia ciała wyobrażony w ołtarzu. Śmierć św. Stani-
sława — imitatio Christi •— czerpie właściwy sens ze śmierci
Zbawiciela, a on sam staje się hostia Christi50, którego Boska
Ofiara spełnia się na ołtarzu. Jako święty dopuszczony zostaje
do uczestnictwa w chwale wiecznej, której ideę oddaje Triumf
Marii.
Program ikonograficzny kaplicy sporządzony został nie-
wątpliwie przez polskiego projektodawcę, obeznanego dokład-
nie z hagiografią św. Stanisława. Fundacja fresków miała
z pewnością na celu uświetnienie kaplicy, ale czy był to
81