Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0146
KRYSTYNA SECOMSKA
145 R.A. KOCH. Flower Symbolism in the Portinari Altar. „The Art
Bulletin" XLVI, 1964, s. 70—77. Autor podjął próbę syntezy poglądów
E. PANOFSKY'EGO (Early Netherlandish Painting. Its Origins and Cha-
racter, Cambridge, Mass. 1953, s. 326, 330; por. też uprzednio, przyp. 131)
i BEHLING (o.c., s. 66) oraz E. HAIG (The floral symbolism of the great
masters, London 1913, s. 104, 280, 282).
146 WALICKI, Renesansowy tryptyk... o.c.. s. 101, 102.
147 Zagadnienie to zasługuje na osobne studium i łączy się zarówno
ze sprawą pierwszego Wniebowzięcia z Warty (por. uprzednio, przyp. 107),
jak z dalszą ewolucją obydwu tematów maryjnych — Zaśnięcia i Wniebo-
wzięcia — w sztuce polskiej. Jak już stwierdzono, postać klęczącego boso-
nogiego apostoła na obrazie w Piotrkowie zapożyczona była ze sztychu
B 33 Schongauera (PUCIATA, o.c.); nieco inne ujęcie tej samej postaci
powtarza się w tryptyku warteńskim i na rewersie ołtarza w Kobylinie;
podobna postać (nieco inaczej upozowana) występuje we Wniebowzięciu
w Szydłowcu (por. przyp. 63). W Szydłowcu, w Kobylinie i w Warcie
łatwo zauważyć charakterystyczną postać apostoła z księgą, wspartego
łokciem o grobowiec; być może i w tym wypadku mamy do czynienia
z powieleniem wzoru graficznego, bądź malarskiego. — Wreszcie wspólne
cechy kompozycji Wniebowzięć wielkopolskich (Kobylin, Warta, rzeźbione
Wniebowzięcie w kościele św. Wojciecha w Poznaniu oraz obraz pochodzący
zapewne z Opalenicy — obecnie w poznańskim Muzeum Narodowym,
nr inw. Mp 1253) nakazują zastanowić się nad hipotezą o „tradycji lokal-
nej" — wysuniętą przez A. KARŁOWSKĄ-KAMZOWĄ (w: Dzieje Wielko-
polski. Pod red. J. TOPOLSKIEGO, t. I, Poznań 1969, s. 433) oraz Z.
BIAŁŁOWICZ-KRYGIEROWA (w: Muzeum Narodowe w Poznaniu.
Przewodnik, Poznań 1977, s. 18).
148 WALICKI, Renesansowy tryptyk..., o.c., s. 103.
149 Na przełomie XV/XVI w. zakon bernardynów przyciągał wielu
ówczesnych „intelektualistów" — jak np. Antoni z Radomska (zm. 1487),
doktor Uniwersytetu paryskiego; zob. KANTAK, o.c., s. 279—313. Por.
tamże (s. 284—286) o podróżach bernardynów po Europie.
150 Wystarczy tu przypomnieć o rozpiłowanej (zapewne w XIX w.)
predelli oraz o odnotowanej przez STRONCZYŃSKIEGO (o.c., s. 407)
informacji: w 1 poł. XIX w. rekonstruowano wielki ołtarz przy użyciu
części sprowadzonych z innych miejscowości (... Tak np. kolumny wzięte
z ołtarza z Kalinowy pochodzą z wieku 16°...).
151 Wstępna lustracja Acta Conventhus Warthensis (W 67) — udostęp-
nionych mi łaskawie przez Ojca Kajetana Grudzińskiego — nie dała żadnych
rezultatów.
152 Od 1945 r. w Muzeum Narodowym w Warszawie. Por. WALICKI,
Renesansowy tryptyk..., o.c., s. 102; — tenże, Malarstwo polskie..., o.c.,
s. 328—329, nr 154—155. Ponadto: A. SŁAWSKA, Predella z Kazimierza
Szamotulskiego (Przyczynek do zagadnienia twórczości Mistrza z Warty),
„Studia Muzealne" II, 1957, s. 262—265; — DOBRZENIECKI, RUSZ-
CZYCÓWNA, NIESIOŁOWSKA-ROTHERTOWA, o.c. (jak w przyp.
18), nr 128; — DOBRZENIECKI, Malarstwo tablicowe..., o.c. (jak w przyp.
4), s. 74—75, nr 26.
153 SŁAWSKA, o.c. Do opinii tej przychylił się WALICKI, Malarstwo
polskie..., o.c., nr 154.
154 SŁAWSKA, o.c. (tamże dawn. bibliografia dot. predelli); obecność
ołtarza poświadczona jest przez wizytacje z XVII i XVIII w. Wszelako
predella wprawiona jest w konstrukcję ołtarzową z pocz. XVII w.
155 Wymiary predelli (w świetle): 55 x 159,5. Szerokość obrazu: 132
(a nie 154, jak podała Sławska, opierając się na mylnych informacjach).
Nie przesądza to oczywiście sprawy (biorąc pod uwagę przypuszczalną
szerokość pierwotną obrazu wraz z nie zachowaną ramą). — Gama barwna
w predelli jest znacznie uboższa; zły stan zachowania utrudnia obecnie
jej dokładne zbadanie.
156 DOBRZENIECKI, Malarstwo tablicowe..., o.c., s. 73—74, nr 25
(jako „Mistrz tryptyku z Warty" ok. 1520 r.).
157 Por. uprzednio, przyp. 152.
158 E. MARXEN-WOLSKA, J. WOLSKI, Dwa wizerunki maryjne
w obrazie ołtarza głównego w kościele parafialnym w Piechowie [w:] Ars
Una. Prace z historii sztuki. Pod red. E. IWANOYKI, Poznań 1976, s. 105—
112. — Autorzy zapowiedzieli opublikowanie obszerniejszego studium
poświęconego temu obrazowi.
159 Problem genezy stylu Sacra Conversazione zamierzam omówić
szerzej w przyszłości; w niniejszym artykule podejmuję jedynie próbę
analizy ikonograficznej.
160 Anioły unoszą koronę nad głową Marii (por. DOBRZENIECKI
Malarstwo tablicowe..., o.c., nr 26). — WALICKI, (Malarstwo polskie...'
o.c., nr 154) wskazał na motyw jabłka w dłoni Marii (idea Marii „nowej
Ewy").
161 Umęczone w Kartaginie 7 III 202 r. (rzucone na pastwę dzikich
zwierząt na arenie, a następnie ścięte mieczem). — Do literatury przyto-
czonej przez DOBRZENIECKIEGO (Malarstwo tablicowe..., o.c., nr 26;
zob. m.in. Bibliotheca Sanctorum X, 1968, szp. 493—501) można dodać:
A. FRIDH, Le problbme de la passion des Saintes Perpetue et Fślicitć,
Góteborg 1968; — Lezikon der christlichen Ikonographie..., o.c., t. VIII,
1976, szp. 155; — G. KAFTAL, Iconography of the Saints in the Painting
of North Fast Italy, Florence 1978, s. 822—824.
162 WALICKI, Malarstwo polskie..., o.c., nr 154.
163 Jak pisze DOBRZENIECKI (Malarstwo tablicowe..., o.c., nr 26),
tekst antyfony znajdował się zapewne na zaginionej ramie. — Ramę
z inskrypcją posiadał niegdyś tryptyk z Warty; por. CIEKLIŃSKI, o.c.
(jak w przyp. 12), s. 98—99 (tamże repr. zdjęcie z Archiwum ISPAN; nie
jest ono na tyle czytelne, aby pokusić się o rozszyfrowanie tekstu). —
O polskich wersjach Salce Regina zob. m.in. WOJTKOWSKI, Kult Matki
Boskiej..., o.c., s. 245.
164 Gautier, przeor benedyktynów w Soissons, opracował francuską,
wierszowaną wersję Miracles ok. 1218—1222, częściowo w oparciu o łaciński
tekst o cudach w Soissons, pióra Hugona (XII w.); zob. Les Miracles de
Sainte Vierge (ed. abbń POQUET) Paris 1857. — Jan z Garlandii (właśc.
John z Garland), profesor Uniwersytetu paryskiego, napisał poemat Stella
Maris ok. 1248—1249; zob. E.F. WILSON, The Stella Marie of John
of Garland, Cambridge, Mass. 1946. — Dialogus Cezarego powstał w opac-
twie cysterskim w Heisterbach po 1223 r.; zob. Dialogus miraculorum
(ed. A. HILKA), Bonn 1937. — O tych utworach i ich pochodnych oraz
o innych zbiorach legend maryjnych zob. też m.in. A. PONCELET, Index
miraculorum BYM, „Analecta Bollandiana" XXI, 1902, s. 241 —360; —
E. LEVI, I miracoli della Vergine nell'arte del Medio Evo, „Bolletino d'Arte"
XII, 1918, s. 1—32; — G. COHEN, La Sainte Vierge dans la littśrature
franęaise du Moyen Age [w:] Maria..., o.c., t. II, 1952, s. 22—28; — H.
Bt)HLER, Die Marienlegenden ale Ausdruck mittelalterlicher Marien-
zerehrung, Diss. Koln 1965.
165 Mićlot (sekretarz Filipa Dobrego, księcia Burgundii) ukończył
pierwszą księgę Miracles de Notre Dame w 1456 r.; przypisywano mu również
autorstwo miniatur w iluminowanych rękopisach Miracles. Zob. m.in.
Miracles de Notre Dame, Bodleian Library (ed. G. WARNER), West-
minster 1885; — A. de LABORDE, Les miracles de Notre Dame compilśs
par Jehan Miślot, Paris 1929.
166 Człowiek, który trapiony nieznośnym bólem, obciął sobie stopę,
udał się do sanktuarium w Soissons. Gdy zasnął znużony, ujrzał we śnie
Marię; obudził się z całą i zdrową nogą. — Opowieść tę spisał Hugo Far-
situs w Notitia (PL CLXXIX, szp. 1779—1800); stamtąd zaczerpnął ją
Gautier z Coincy, a następnie późniejsi pisarze. Por. LABORDE, o.c.,
s. 5—6, 98—99; — WILSON, o.c., s. 135—136, 200.
267 (Gautier) Les Miracles... (ed. POQUET), s. 555—572; — Dialogus
miraculorum..., (ed. HILKA) t. III, s. 201—202; — WILSON, o.c., s. 195.
168 Girart popełnił grzech śmiertelny podczas pielgrzymki do Com-
postelli. Za namową diabła (który ukazał mu się pod postacią apostoła)
poderżnął sobie gardło. Ale św. Jakub pozwał szatana przed sąd Marii,
która ułaskawiła Girarta jako ofiarę oszustwa. Girart wstał żywy, z zagojoną
blizną na szyi. — Por. Les Miracles..., o.c., s. 287—296; — LABORDE,
o.c., s. 87—88; — Dialogus..., t. III, 8. 196—198; — WILSON, o.c., s. 135,
200; — BtHLER, o.c., s. 53—54.
169 Les Miracles..., o.c., s. 603—616; — IABORDE, o.c., s. 173—174;
— Dialogus..., o.c., 8. 178—179; — WILSON, e.c., s. 3—76, 107, 167; —
BtHLER, o.c., 8. 58—59.
170 W interpretacji św. Anzelma z Canterbury cud ten łączył się z wiarą
w Niepokalane Poczęcie (PL CLIX, szp. 323—324). O rozmaitych wersjach
tej legendy zob. m.in. WILSON, o.c., s. 124—125, 189. — Scena ocalenia
Heisinusa przedstawiona jest m.in. w weneckim cyklu ołtarzowym z XIV w.
(Londyn, National Gallery); por. R. PALLUCCHINI, La pittura zeneziana
del Trecento, Venezia—Roma 1964, s. 207—209. — Teksty lekcji i sekwencji
o Helsinusie z mszałów zachowanych w Polsce opublikował WOJTKOW-
SKI, Wiara w Niepokalane Poczęcie..., o.c., s. 143—144, 215—216.
171 Kodeks ukończony ok. 1456. Paryż, Bibliothćque Nationale, Ms.
140
145 R.A. KOCH. Flower Symbolism in the Portinari Altar. „The Art
Bulletin" XLVI, 1964, s. 70—77. Autor podjął próbę syntezy poglądów
E. PANOFSKY'EGO (Early Netherlandish Painting. Its Origins and Cha-
racter, Cambridge, Mass. 1953, s. 326, 330; por. też uprzednio, przyp. 131)
i BEHLING (o.c., s. 66) oraz E. HAIG (The floral symbolism of the great
masters, London 1913, s. 104, 280, 282).
146 WALICKI, Renesansowy tryptyk... o.c.. s. 101, 102.
147 Zagadnienie to zasługuje na osobne studium i łączy się zarówno
ze sprawą pierwszego Wniebowzięcia z Warty (por. uprzednio, przyp. 107),
jak z dalszą ewolucją obydwu tematów maryjnych — Zaśnięcia i Wniebo-
wzięcia — w sztuce polskiej. Jak już stwierdzono, postać klęczącego boso-
nogiego apostoła na obrazie w Piotrkowie zapożyczona była ze sztychu
B 33 Schongauera (PUCIATA, o.c.); nieco inne ujęcie tej samej postaci
powtarza się w tryptyku warteńskim i na rewersie ołtarza w Kobylinie;
podobna postać (nieco inaczej upozowana) występuje we Wniebowzięciu
w Szydłowcu (por. przyp. 63). W Szydłowcu, w Kobylinie i w Warcie
łatwo zauważyć charakterystyczną postać apostoła z księgą, wspartego
łokciem o grobowiec; być może i w tym wypadku mamy do czynienia
z powieleniem wzoru graficznego, bądź malarskiego. — Wreszcie wspólne
cechy kompozycji Wniebowzięć wielkopolskich (Kobylin, Warta, rzeźbione
Wniebowzięcie w kościele św. Wojciecha w Poznaniu oraz obraz pochodzący
zapewne z Opalenicy — obecnie w poznańskim Muzeum Narodowym,
nr inw. Mp 1253) nakazują zastanowić się nad hipotezą o „tradycji lokal-
nej" — wysuniętą przez A. KARŁOWSKĄ-KAMZOWĄ (w: Dzieje Wielko-
polski. Pod red. J. TOPOLSKIEGO, t. I, Poznań 1969, s. 433) oraz Z.
BIAŁŁOWICZ-KRYGIEROWA (w: Muzeum Narodowe w Poznaniu.
Przewodnik, Poznań 1977, s. 18).
148 WALICKI, Renesansowy tryptyk..., o.c., s. 103.
149 Na przełomie XV/XVI w. zakon bernardynów przyciągał wielu
ówczesnych „intelektualistów" — jak np. Antoni z Radomska (zm. 1487),
doktor Uniwersytetu paryskiego; zob. KANTAK, o.c., s. 279—313. Por.
tamże (s. 284—286) o podróżach bernardynów po Europie.
150 Wystarczy tu przypomnieć o rozpiłowanej (zapewne w XIX w.)
predelli oraz o odnotowanej przez STRONCZYŃSKIEGO (o.c., s. 407)
informacji: w 1 poł. XIX w. rekonstruowano wielki ołtarz przy użyciu
części sprowadzonych z innych miejscowości (... Tak np. kolumny wzięte
z ołtarza z Kalinowy pochodzą z wieku 16°...).
151 Wstępna lustracja Acta Conventhus Warthensis (W 67) — udostęp-
nionych mi łaskawie przez Ojca Kajetana Grudzińskiego — nie dała żadnych
rezultatów.
152 Od 1945 r. w Muzeum Narodowym w Warszawie. Por. WALICKI,
Renesansowy tryptyk..., o.c., s. 102; — tenże, Malarstwo polskie..., o.c.,
s. 328—329, nr 154—155. Ponadto: A. SŁAWSKA, Predella z Kazimierza
Szamotulskiego (Przyczynek do zagadnienia twórczości Mistrza z Warty),
„Studia Muzealne" II, 1957, s. 262—265; — DOBRZENIECKI, RUSZ-
CZYCÓWNA, NIESIOŁOWSKA-ROTHERTOWA, o.c. (jak w przyp.
18), nr 128; — DOBRZENIECKI, Malarstwo tablicowe..., o.c. (jak w przyp.
4), s. 74—75, nr 26.
153 SŁAWSKA, o.c. Do opinii tej przychylił się WALICKI, Malarstwo
polskie..., o.c., nr 154.
154 SŁAWSKA, o.c. (tamże dawn. bibliografia dot. predelli); obecność
ołtarza poświadczona jest przez wizytacje z XVII i XVIII w. Wszelako
predella wprawiona jest w konstrukcję ołtarzową z pocz. XVII w.
155 Wymiary predelli (w świetle): 55 x 159,5. Szerokość obrazu: 132
(a nie 154, jak podała Sławska, opierając się na mylnych informacjach).
Nie przesądza to oczywiście sprawy (biorąc pod uwagę przypuszczalną
szerokość pierwotną obrazu wraz z nie zachowaną ramą). — Gama barwna
w predelli jest znacznie uboższa; zły stan zachowania utrudnia obecnie
jej dokładne zbadanie.
156 DOBRZENIECKI, Malarstwo tablicowe..., o.c., s. 73—74, nr 25
(jako „Mistrz tryptyku z Warty" ok. 1520 r.).
157 Por. uprzednio, przyp. 152.
158 E. MARXEN-WOLSKA, J. WOLSKI, Dwa wizerunki maryjne
w obrazie ołtarza głównego w kościele parafialnym w Piechowie [w:] Ars
Una. Prace z historii sztuki. Pod red. E. IWANOYKI, Poznań 1976, s. 105—
112. — Autorzy zapowiedzieli opublikowanie obszerniejszego studium
poświęconego temu obrazowi.
159 Problem genezy stylu Sacra Conversazione zamierzam omówić
szerzej w przyszłości; w niniejszym artykule podejmuję jedynie próbę
analizy ikonograficznej.
160 Anioły unoszą koronę nad głową Marii (por. DOBRZENIECKI
Malarstwo tablicowe..., o.c., nr 26). — WALICKI, (Malarstwo polskie...'
o.c., nr 154) wskazał na motyw jabłka w dłoni Marii (idea Marii „nowej
Ewy").
161 Umęczone w Kartaginie 7 III 202 r. (rzucone na pastwę dzikich
zwierząt na arenie, a następnie ścięte mieczem). — Do literatury przyto-
czonej przez DOBRZENIECKIEGO (Malarstwo tablicowe..., o.c., nr 26;
zob. m.in. Bibliotheca Sanctorum X, 1968, szp. 493—501) można dodać:
A. FRIDH, Le problbme de la passion des Saintes Perpetue et Fślicitć,
Góteborg 1968; — Lezikon der christlichen Ikonographie..., o.c., t. VIII,
1976, szp. 155; — G. KAFTAL, Iconography of the Saints in the Painting
of North Fast Italy, Florence 1978, s. 822—824.
162 WALICKI, Malarstwo polskie..., o.c., nr 154.
163 Jak pisze DOBRZENIECKI (Malarstwo tablicowe..., o.c., nr 26),
tekst antyfony znajdował się zapewne na zaginionej ramie. — Ramę
z inskrypcją posiadał niegdyś tryptyk z Warty; por. CIEKLIŃSKI, o.c.
(jak w przyp. 12), s. 98—99 (tamże repr. zdjęcie z Archiwum ISPAN; nie
jest ono na tyle czytelne, aby pokusić się o rozszyfrowanie tekstu). —
O polskich wersjach Salce Regina zob. m.in. WOJTKOWSKI, Kult Matki
Boskiej..., o.c., s. 245.
164 Gautier, przeor benedyktynów w Soissons, opracował francuską,
wierszowaną wersję Miracles ok. 1218—1222, częściowo w oparciu o łaciński
tekst o cudach w Soissons, pióra Hugona (XII w.); zob. Les Miracles de
Sainte Vierge (ed. abbń POQUET) Paris 1857. — Jan z Garlandii (właśc.
John z Garland), profesor Uniwersytetu paryskiego, napisał poemat Stella
Maris ok. 1248—1249; zob. E.F. WILSON, The Stella Marie of John
of Garland, Cambridge, Mass. 1946. — Dialogus Cezarego powstał w opac-
twie cysterskim w Heisterbach po 1223 r.; zob. Dialogus miraculorum
(ed. A. HILKA), Bonn 1937. — O tych utworach i ich pochodnych oraz
o innych zbiorach legend maryjnych zob. też m.in. A. PONCELET, Index
miraculorum BYM, „Analecta Bollandiana" XXI, 1902, s. 241 —360; —
E. LEVI, I miracoli della Vergine nell'arte del Medio Evo, „Bolletino d'Arte"
XII, 1918, s. 1—32; — G. COHEN, La Sainte Vierge dans la littśrature
franęaise du Moyen Age [w:] Maria..., o.c., t. II, 1952, s. 22—28; — H.
Bt)HLER, Die Marienlegenden ale Ausdruck mittelalterlicher Marien-
zerehrung, Diss. Koln 1965.
165 Mićlot (sekretarz Filipa Dobrego, księcia Burgundii) ukończył
pierwszą księgę Miracles de Notre Dame w 1456 r.; przypisywano mu również
autorstwo miniatur w iluminowanych rękopisach Miracles. Zob. m.in.
Miracles de Notre Dame, Bodleian Library (ed. G. WARNER), West-
minster 1885; — A. de LABORDE, Les miracles de Notre Dame compilśs
par Jehan Miślot, Paris 1929.
166 Człowiek, który trapiony nieznośnym bólem, obciął sobie stopę,
udał się do sanktuarium w Soissons. Gdy zasnął znużony, ujrzał we śnie
Marię; obudził się z całą i zdrową nogą. — Opowieść tę spisał Hugo Far-
situs w Notitia (PL CLXXIX, szp. 1779—1800); stamtąd zaczerpnął ją
Gautier z Coincy, a następnie późniejsi pisarze. Por. LABORDE, o.c.,
s. 5—6, 98—99; — WILSON, o.c., s. 135—136, 200.
267 (Gautier) Les Miracles... (ed. POQUET), s. 555—572; — Dialogus
miraculorum..., (ed. HILKA) t. III, s. 201—202; — WILSON, o.c., s. 195.
168 Girart popełnił grzech śmiertelny podczas pielgrzymki do Com-
postelli. Za namową diabła (który ukazał mu się pod postacią apostoła)
poderżnął sobie gardło. Ale św. Jakub pozwał szatana przed sąd Marii,
która ułaskawiła Girarta jako ofiarę oszustwa. Girart wstał żywy, z zagojoną
blizną na szyi. — Por. Les Miracles..., o.c., s. 287—296; — LABORDE,
o.c., s. 87—88; — Dialogus..., t. III, 8. 196—198; — WILSON, o.c., s. 135,
200; — BtHLER, o.c., s. 53—54.
169 Les Miracles..., o.c., s. 603—616; — IABORDE, o.c., s. 173—174;
— Dialogus..., o.c., 8. 178—179; — WILSON, e.c., s. 3—76, 107, 167; —
BtHLER, o.c., 8. 58—59.
170 W interpretacji św. Anzelma z Canterbury cud ten łączył się z wiarą
w Niepokalane Poczęcie (PL CLIX, szp. 323—324). O rozmaitych wersjach
tej legendy zob. m.in. WILSON, o.c., s. 124—125, 189. — Scena ocalenia
Heisinusa przedstawiona jest m.in. w weneckim cyklu ołtarzowym z XIV w.
(Londyn, National Gallery); por. R. PALLUCCHINI, La pittura zeneziana
del Trecento, Venezia—Roma 1964, s. 207—209. — Teksty lekcji i sekwencji
o Helsinusie z mszałów zachowanych w Polsce opublikował WOJTKOW-
SKI, Wiara w Niepokalane Poczęcie..., o.c., s. 143—144, 215—216.
171 Kodeks ukończony ok. 1456. Paryż, Bibliothćque Nationale, Ms.
140