Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (56.1994)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW

chitektury arabskiej na Bliskim Wschodzie w okresie pano-
wania dynastii omajjadzkiej i abbasydzkiej. Z kolei autor
poświęcił specjalną część pracy urbanistyce i architekturze
Ziemi Świętej w okresie wypraw krzyżowych. Omówił tu i
scharakteryzował zachowane we względnie dobrym stanie
lub w reliktach romańskie i gotyckie zabytki architektury i
urbanistyki, niewątpliwie kolonialnej, na terenie ówczesnych
Królestw Jerozolimskiego i Akkańskiego. Wskazał przy tym
na ich ścisłe związki z architekturą Zachodu i na miejsce
pochodzenia poszczególnych form, a także na odrębności

formalne i konstrukcyjne. Ostatnia część monografii poświę-
cona została średniowiecznej architekturze w Egipcie, archi-
tekturze sakralnej, funebralnej, pałacowej i mieszkalnej; jej
odrębnościom i cechom wspólnym z pobliskimi i dalszymi
tradycjami arabskimi.
W swej, na niwie polskiej, jeśli nie prekursorskiej to w
wielu przypadkach unikatowej pracy autor stara się zawsze
ukazać funkcję obiektów architektury w świetle doktryn isla-
mu, tradycji kulturowych, sposobu sprawowania władzy ule-
gającej w końcu wraz z architekturą dalekim przemianom.
Redakcja

Hans Memling. Brugia, Groeningemuseum 12.IX-15.XI.1994

Upływa właśnie pięćset lat od śmierci Hansa Memlinga,
malarza uważanego za jednego z głównych — obok Dirka
Boutsa i Hugona van der Goesa - kontynuatorów nowej
tendencji pikturalnej, jaką wytworzyli w południowych Ni-
derlandach Jan van Eyck, Mistrz z Flemalle i Rogier van der
Weyden. Memling reprezentuje chyba najbardziej klasyczną
fazę realizmu optycznego, przy pomocy którego flamandzcy
artyści XV w. starali się wyrazić nową formę dewocji i
mistycyzmu. Do naszych czasów zachowała się wyjątkowo
duża liczba dziełbrugijskiego mistrza: ponad trzydzieści por-
tretów (niekiedy tworzących dyptyk z wyobrażeniem Madon-
ny z Dzieciątkiem), dwadzieścia retabulów lub obrazów o
treści religijnej wraz z postaciami donatorów, około piętnastu
przedstawień Panny Marii i dwadzieścia obrazów ilustrują-
cych różne tematy ewangeliczne, świętych lub alegorie mora-
lizujące. Chyba żaden z artystów flamandzkich nie utożsamia
się w tak ścisły sposób z Brugią jak właśnie Hans Memling.
I tam właśnie została zorganizowana wystawa poświęcona tej
niezwykłej postaci europejskiego malarstwa z przełomu dwu
epok: późnego gotyku i renesansu. Naukową koncepcję i
prezentację całości ekspozycji zawdzięczamy w zasadzie jed-
nej osobie, Dirkowi de Vos, kustoszowi Groeningemuseum
w Brugii.
Trzy idee zostały uwypuklone w oparciu o prezentowany
materiał. Wszystko to, co decyduje o rozumieniu stylu Mem-
linga, to znaczy jego statyczno-przestrzenny sposób budowa-
nia obrazu, szczególne uwrażliwienie na idealizowany model
i narracyjne posłanie wizji malarskiej, można było bez trudu
odnaleźć w 40 malowidłach uważanych za dzieła osobiste
artysty. Drugą grupę eksponowanych malowideł tworzyły
kopie zagubionych dzieł Memlinga (XV-XVI w.). Wreszcie
całości dopełniały obrazy i grafiki prekursorów, współczes-
nych kopistów i naśladowców Memlinga.
Najpierw o stylu i drodze twórczej brugijskiego malarza
do 1472 r. Początków drogi artystycznej Memlinga należy
szukać w środowisku brukselskim, w kręgu Rogiera van der
Weyden, jakkolwiek pierwsze kroki malarskie musiał on sta-
wiać jeszcze w Niemczech, w pracowni Stephana Lochnera.
Jednym z najwcześniejszych dzieł Memlinga jest słynny Sąd
Ostateczny z gdańskiego Kościoła Mariackiego. Autorzy ka-

talogu, wyjaśniając przyczyny, dla których dzieło zawisło na
ścianach gdańskiej metropolii, odwołują się do prac Aby
Warburga, Maxa J. Friedlandera, Erwina Panofsky’ego i Jana
Białostockiego. Tym samym pomijają oni milczeniem ostat-
nie próby krajowych historyków łączących dzieło Memlinga
ze świadomym i celowym zamówieniem gdańskiego bractwa
św. Jerzego. Godzi się przypomnieć w tym miejscu, że fun-
dator dzieła został uwidoczniony na rewersie skrzydeł. Od
czasu badań Warburga przyjmuje się, że chodzi tu o portret
agenta banku Medici w Brugii, Angelo Tani i jego małżonki
Cateriny Tanagli. Dirck de Vos sądzi, że skierowany do
Gdańska ołtarz został namalowany pomiędzy 1467 a 1469 r.,
w okresie gdy Tani przebywał w Londynie. W zamierzeniu
fundatora dzieło miało uświetnić kościół Badia Fiesole we
Florencji, jako wielka fundacja dla upamiętnienia Piero de
Medici i wszystkich dyrektorów rodzinnego przedsiębior-
stwa.
Powtarzając w zasadzie dotychczasowe ustalenia bada-
czy, dotyczące roli gdańskiego korsarza Paula Benecke w
zagarnięciu brugijskiego dzieła, Dirck de Vos uzupełnia
wcześniejsze dociekania o fundacji Tani o nowe interesujące
spostrzeżenia, m.in. w odniesieniu do domniemanego portretu
Karola Śmiałego. Rysy twarzy władcy Burgundii miałby po-
siadać jeden z Apostołów (trzeci w kolejności), umieszczo-
nych po prawej stronie Chrystusa w środkowej scenie Sądu
Ostatecznego, św. Andrzej, będący jednocześnie patronem
Burgundii.
Z pierwszym okresem działalności Memlinga, gdzie moc-
no zaznacza się wpływ van der Weydena, należy wiązać m.in.
Panoramę Pasyjną (Turyn, Galleria Sabauda). Została ona
wykonana ok. 1470 r. z okazji ślubu Tommasa Portinari z
MariąBaroncelli. To właśniePortinari, jako człowiek zaufany
Karola Śmiałego, pozbawił Angelo Tani jego funkcji guwer-
nera banku Medici. Z tego czasu pochodzą także portrety
Tommasa Portinari i jego małżonki (Nowy Jork, Metropolitan
Museum); pierwotnie musiały one stanowić całość z zaginio-
ną dzisiaj środkową sceną, zapewne z przedstawieniem Marii
z Dzieciątkiem.
Na lata 1472-1480 przypadł okres przejściowy w twór-
czości Memlinga. Wówczas to artysta został członkiem waż-

447