Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (56.1994)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW

nego bractwa religijnego "Onze-Ueve-Vrouw-ter-Sneeuw"
(Matki Bożej Śnieżnej), zrzeszającego nie tylko przedstawi-
cieli najwyższych sfer arystokracji flamandzkiej, ale również
artystów, m.in. malarza Petrusa Christusa i miniaturzystę
Willema Vrelanta. Okres ten wyznaczają ważne zamówienia,
jak choćby Retabulum dwu świętych Janów (1473-1474) do
kościoła szpitala św. Jana w Brugii, tryptyk Pokłonu Trzech
Króli (1479) dla Jana Floreinsa, czy wreszcie tryptyk z przed-
stawieniem Madonny z Dzieciątkiem pośród Świętych dla
Johna Donnę of Kidwelly i jego małżonki.
Po roku 1480 Memling doszedł do szczytu swoich możli-
wości twórczych, realizując wspólnie z pomocnikami war-
sztatowymi m.in. ponad dwumetrowej szerokości Panoramę
z nastaniem i triumfem Chrystusa (Alte Pinakothek w Mona-
chium), Tryptyk Moreela (1484), Dyptyk Maartena van Nieu-
wenhone (1487) i chyba jego najpopularniejsze dzieło, Reli-
kwiarz św. Urszuli (1489) do kościoła szpitala św. Jana w
Brugii.
W schyłkowej fazie swojego życia Memling zrealizował
jeszcze jedno dzieło pokaźnych rozmiarów, mianowicie za-
mówiony do katedry w Lubece przez Heinricha Greverade
(lub jego brata Adolfa), Tryptyk Pasyjny, dobitnie świadczący
o międzynarodowym uznaniu dla jego kunsztu malarskiego.
Memling pozostawił, zwłaszcza w Brugii, swoich naśla-
dowców i kopistów. Jego styl przejęli i rozwijali pomniejsi
artyści, jak Mistrz 1473, Mistrz Legendy św. Urszuli, Mistrz
Legendy św. Łucji i Mistrz Portretów Baroncelli. Pod wpły-
wem sztuki Memlinga pozostawał przez jakiś czas nawet sam
Gerad David, Joos van Cleve (choćby w malowidłach gdań-
skiego poliptyku bractwa św. Rajnolda z lat 1515-1516 i
licznych wersjach Madonny z Dzieciątkiem), Quiten Metsys
i Pieter Pourbus. Zagadnieniu oddziaływania Memlinga na
współczesnych mu artystów poświęcono sporą część brugij-
skiej wystawy, prezentując aż 7 dzieł Mistrza Legendy
św. Urszuli, 4 obrazy Mistrza Legendy św. Łucji (jeden z nich
we współpracy z Mistrzem Legendy św. Urszuli) oraz 3 dzieła
Mistrza św. Edefonsa, oscylującego pomiędzy sztuką Mem-
linga, Hugona van der Goesa i Rogiera van der Weyden.
Szczególną uwagę pośród dzieł tej grupy zwraca Portret
mężczyzny (Mauritiushuis w Hadze) Michela Sittowa, mala-
rza urodzonego w Tallinie, przebywającego jakiś czas w
Brugii (od roku 1484), a następnie pracującego dla dworu
Izabelli Katolickiej. Równie ciekawym odkryciem wystawy

wydaje się być obraz Madonny z Dzieciątkiem na tronie
przypisany w 1989 r. przez C. Perier-DTeteren Adrianowi
Isenbrantowi, a datowany na lata ok. 1510. Zdaje się, że
oddziaływanie Memlinga na południowo-niderlandzkich ma-
larzy przedłużało się na okres całej pierwszej ćwierci XVI w.,
na co wskazuje pokazany na wystawie tryptyk Madonny z
Dzieciątkiem w otoczeniu św. Barbary i św. Katarzyny brugij-
skiego Mistrza Przenajświętszej Krwi, ze zbiorów Groenin-
gemuseum w Brugii.
Brugijska wystawa prezentowała także kopie dzieł wiel-
kiego malarza, przy czym pojęcie kopii nie miało tu ani
negatywnego znaczenia, o czym nie wszyscy kolekcjonerzy
w naszej szerokości geograficznej chcieliby wiedzieć. Za
szczególnie frapujący przykład w tej materii należy uznać
obraz Madonny z Dzieciątkiem i opatem Christianem de
Hondt, dwudziestym szóstym opatem nie istniejącego już
opactwa na Wydmach w Koksijde (obraz w zbiorach pary-
skiego Musee du Petit Palais). dzieło jest kopią Tryptyku
Madonny na tronie, jaki Memling zrealizował dla opata Jana
Crabbe (dzisiaj w zbiorach Kunsthistorisches Museum w
Wiedniu), podczas gdy portret fundatora, Christiana de Hondt
(znanego skądinąd ze świetnego portretu Mistrza 1499 w
zbiorach Koninklijke Museum voor Schone Kunsten w An-
twerpii) został dodany już na początku XVI w.
Mówiąc o oddziaływaniu Memlinga na współczesnych,
nie sposób nie poddać się jeszcze jednej refleksji. Dzieła
Memlinga inspirowały niekiedy artystów w odległych od
Brugii ośrodkach. Wprawdzie ten aspekt fenomenu sztuki
brugijskiego mistrza nie został zgłębiony przez organizatorów
wystawy, ale warto pamiętać, że np. w Gdańsku, gdzie ze
sztuką Memlinga obcowano już przynajmniej od roku 1473,
niektóre elementy Sądu Ostatecznego zostały integralnie
przejęte przez miejscowego malarza-anonima na rewersie
retabulum dla gdańskiego bractwa kapłańskiego w Kościele
Mariackim (dzieło obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego
w Warszawie), a także na tzw. małym i dużym retabulum
rodziny Ferberów w Kościele Mariackim w Gdańsku. To
ostatnie retabulum, dziś częściowo zaginione, otwiera w za-
sadzie rozległą listę ponad 13 rzeźbionych i malowanych
nastaw ołtarzowych, sprowadzonych do Gdańska i okolic pod
koniec XV i na początku XVI w. z Antwerpii, Brukseli i
Mechelen (Malines)1.
Ryszard Szmydki

Przypisy

1. R. SZMYDKI, Retables anversois en Pologne. Contribu-
tion a Tetude des rapports artistiques entre les Pays-Bas
Meridionaux et la region de Gdańsk au debut du XVI6

siecle. Bruksela 1986 (Verhandelingen van de Konink.
Academie voor Lettren, Wetenschappen, Lettren en
Schone Kunsten, 40).

448