Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (56.1994)

A RTY KUŁY

I

KOMUNIKATY

Biuletyn Historii Sztuki
R.LVI, 1994, Nr 4
PL ISSN 0006-3967

JAN HARASIMOWICZ
Wrocław, Instytut Historii Sztuki UWr

ANTONI MÓLLER - MALARZ, MORALISTA, OBYWATEL*

Gclańsk-wielka metropolia nadbałtycka, obdarzona
przez polskich królów licznymi przywilejami, stanął na
przełomie XVI i XVII w., dzięki szczególnie dobrej
koniunkturze w handlu zbożem, u szczytu swej potęgi1.
Olbrzymie bogactwo, zgromadzone w tym mieście,
uzyskane zostało stosunkowo niewielkim kosztem,
gdyż kupiectwo gdańskie unikało ryzyka handlowego,
zadowalając się uprzywilejowanym pośrednictwem
między przywożącą zboże oraz inne produkty rolne i
leśne polską szlachtą a kupcami obcymi, głównie nider-
landzkimi. Część nadwyżek kapitałowych przeznacza-
no tu na luksusową konsumpcję indywidualną, w tym
na zakup dzieł sztuki i wyrobów rzemiosła artystyczne-
go, część lokowano w zbiorowych - ogólnomiejskich,
cechowych lub brackich - inwestycjach kulturalnych2.
Szeroko zakrojony program tych inwestycji, a także
większa niż w innych ówczesnych miastach liczba ludzi
skłonnych do "zamrażania" kapitału w dziełach sztuki,
przyciągały do Gdańska wielu malarzy, rzeźbiarzy i
architektów.
Wśród artystów gdańskiego "złotego wieku", po-
chodzących głównie z Niderlandów, osobne, najznacz-
niejsze chyba miejsce zajmuje Antoni Molier, urodzony
około 1563 r. w Królewcu3. Jego ojciec, również imie-
niem Antoni, był nadwornym balwierzem i cyrulikiem
księcia pruskiego Albrechta I Hohenzollerna. Prawdo-
podobnie na królewieckim dworze właśnie, a nie, jak
dotąd powszechnie przyjmowano, na dworze Rudolfa II

Miałżebym ja duszę moję, którą Chrystus
odkupił tak drogo, za garść złota i srebra,
za bogactwo, sławę i rozkosz świata tego
puścić? Musiałbym perły w błoto i przed
świnie miotać.
Jan Arndt w Pierwszej Księdze o Prawdziwym
Chrześcijaństwie (1605)
w Pradze4, odbył Molier w latach 1578-85 naukę zawo-
du, polegającą głównie - zgodnie z jego własnym świa-
dectwem — na kopiowaniu grafik Albrechta Durera. W
roli nauczyciela występował prawdopodobnie nadwor-
ny malarz księcia pruskiego Antoni Millert, pochodzący
z Julich w środkowej Nadrenii, a więc z pewnością
dobrze zorientowany w zdobyczach sztuki niderlandz-
kiej, przesiąkniętej już wówczas wpływami włoskimi. Swą
wędrówkę artystyczną odbył Molier w latach 1585-87 na
terenie Niemiec, docierając być może do niektórych
ośrodków niderlandzkich3. Jego podróż do Włoch, na
przykład - jak sugerowano w dawniejszej literaturze -
do Wenecji6, należy wykluczyć, gdyż pozostawiłaby
ona z pewnością trwały ślad w wykonanych po powro-
cie obrazach, sztychach i rysunkach.
W 1587 r. powstał, w drodze powrotnej z wędrówki
lub w drodze z Królewca do Gdańska - jak się przypu-
szcza, pierwszy datowany i opatrzony monogramem
rysunek Antoniego Moliera: Zabawa ludowa pod Mal-
borkiem, zwany też Kiermaszem chłopskim7. Już w tym
samym roku otrzymał młody malarz poważne zlecenie
w Królewcu - wykonanie malowideł dla głównego oł-
tarza w kościele na Steindamm8. W roku następnym
zamówiono u niego cykl pięciu obrazów przeznaczo-
nych do dekoracji wschodniej ściany Ławy Sądowej
Dworu Artusa w Gdańsku9. Otrzymanie takiego zlece-
nia było dużym sukcesem i zapewniło Molierowi wej-
ście na chłonny, lecz bardzo wymagający rynek gdań-

339