Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (56.1994)

Biuletyn Historii Sztuki
R.LVI, 1994, Nr 4
PL ISSN 0006-3967

MARIANNA BANACKA
Warszawa, Instytut Sztuki PAN

OŁTARZ BŁOGOSŁAWIONEJ JUTY W DAWNEJ KATEDRZE
W CHEŁMŻY - PLACIDII KUNTZE

Chełmża, małe miasto położone nad malowniczym
jeziorem w województwie toruńskim, w latach 1243-
1821 było stolicą jednej z najstarszych i ważniejszych
diecezji Rzeczpospolitej — diecezji chełmińskiej. Po po-
większeniu obszaru biskupstwa w XIX w. i przeniesie-
niu jego stolicy do Pelplina, Chełmża straciła swoją
rangę i pozostała trochę na uboczu i w cieniu historii.
Gotycka katedra chełmżyńska wzniesiona w latach
1263-74 przez pierwszego biskupa chełmińskiego Hei-
denryka1, wyposażana i odnawiana była kosztem kolej-
nych rządców diecezji, kanoników katedry oraz innych
dobroczyńców. Z żalem zauważyć tutaj trzeba, że obe-
cnie diecezja chełmińska już nie istnieje; w wyniku
reorganizacji z 1992 r. na jej terenie zostało utworzone
biskupstwo toruńskie.
W wieku XVIII w południowym ramieniu transeptu
katedry chełmżyńskiej ustawiony został ołtarz poświę-
cony bł. Jucie, świątobliwej niewieście, patronce Ziemi
Chełmińskiej.
Błogosławiona Juta pochodziła z Turyngii2. Żyła w
XIII wieku (ok. 1220-60). Na Pomorze - do Chełmży -
przybyła około roku 1257 po stracie męża, pana na
Sangerhausen, który podobno zginął w czasie jednej z
wypraw krzyżowych. Już w Turyngii, Juta zyskała roz-
głos świątobliwej i dobrej pani. W czasie wędrówki do
Prus zatrzymywała się przy kościołach i klasztorach i ze
szczególnym oddaniem pielęgnowała trędowatych. Bi-
skupem utworzonej wtedy diecezji chełmińskiej został
Heidenryk, członek Zakonu Krzyżackiego, pochodzący
również - jak Juta - z Turyngii. Juta osiadła na stałe w
pobliżu Chełmży, w Bielczynach, gdzie poddała się
surowej ascezie oraz z miłością oddała się działalności
charytatywnej, szczególnie pomocy osobom nieuleczal-
nie chorym. Zmarła 12 maja 1260 r. w opinii świętości
i pochowana została w budującej się wówczas katedrze
chełmżyńskiej.

Z życiem błogosławionej Juty związanych było kil-
ka legend, stanowiących źródło inspiracji dla malarzy i
rzeźbiarzy. Należy przy tym zauważyć, że w Rzeczpo-
spolitej kult błogosławionej rozwinął się jedynie na
Ziemi Chełmińskiej. Do cudownych legend związanych
z Jutą należy przekaz o tym, że Chrystus w nagrodę za
przykładne życie ukazał się jej, pozwalając ucałować
ranę, którą na jego boku zostawiła włócznia żołnierza.
Inne opowiadanie dotyczy przeniesienia bez żadnego
uszczerbku na zdrowiu, rozpalonego żelaznego piecy-
ka: ogniem większym miłości Bożej z nieba bardzo
gorejąc aniżeli ono ziemskim tym pałające żelazo3.
Opowiadano sobie też podanie, że gdy Juta udawała
się z Bielczyn do kościoła katedralnego Sw. Trójcy
w Chełmży, często skracała sobie drogę i nie szła na-
około jeziora, które dzieliło Bielczyny od Chełmży, ale
prosto przez jezioro, suchą nogą po jego powierzchni
przechodziła4.
Tradycja mówi, że Jutę pochowano w południowym
ramieniu transeptu katedry w Chełmży5. Do grobu Juty
pielgrzymowali licznie wierni, w tym też królowie pol-
scy, tak jak w 1627 r. Zygmunt III, aby podziękować za
zwycięstwa odniesione nad Turkami0. Jako że miejsce
z grobem błogosławionej zostało odgrodzone od nawy
głównej i stanowiło samodzielną część kościoła, nazy-
wane było kaplicą. W wieku XVII znajdowały się w tej
kaplicy liczne obrazy poświęcone błogosławionej. Na
ścianie wschodniej wisiała rzeźba w drewnie, przedsta-
wiająca Jutę klęczącą u boku Chrystusa i całującą ranę
na jego boku; na zachodniej ścianie znajdował się wielki
obraz, składający się z 15 części, na których przedsta-
wione były niezwykłe epizody z życia Juty. Na ścianie
południowej wisiał obraz treści takiej, jak rzeźba w
drewnie, z przedstawieniami - po bokach - dwóch
innych świętych czczonych na Pomorzu: bł. Doroty z
Mątowów i bł. Jana z Łobdowa7. Siedemnastowieczny

393