Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (56.1994)

Biuletyn Historii Sztuki
R.LVI, 1994, Nr 4
PL ISSN 0006-3967

BOŻENA GRABOWSKA
Gorzów Wielkopolski, Państwowa Służba Ochrony Zabytków

BAROKOWY OŁTARZ GŁÓWNY W KOŚCIELE POCYSTERSKIM
W GOŚCIKOWIE-PARADYŻU*

Pierwszym monografistą Paradyża był Teodor War-
miński, który z okazji jubileuszu Seminarium Nauczy-
cielskiego spisał wszystkie dostępne archiwalia parady-
skie, tworząc historię klasztoru cystersów w Paradyżu1.
Obecnie, po zniszczeniach wojennych, dzieło Warmiń-
skiego ma rangę materiału źródłowego, choć już wów-
czas, gdy opracowywał on paradyskie archiwalia, nie
było wśród nich dokumentów związanych z powsta-
niem samego ołtarza. Jedynie pod datą 1699, opisując
zasługi zmarłego opata Kazimierza Jana Szczuki, War-
miński powołał się na książkę Józefa Łukaszewicza2, w
której przytoczono krótką wzmiankę o opacie, zaczerp-
niętąz kolei z innego opracowania3. Zgodnie zjej treścią
fundatorem ołtarza był właśnie opat Szczuka. Cechy
formalne zabytku, a zwłaszcza data 1739 wskazują jed-
nak na jego późniejsze powstanie. Wśród archiwaliów
dostępnych Warmińskiemu nie było jednak żadnego
odnoszącego się wprost do ołtarza. Świadczy o tym fakt,
że jego autorstwo przypisuje nieznanemu mistrzowi
włoskiemu, a obrazów ołtarzowych - nieznanemu ma-
larzowi ze szkoły Rubensa4.
Problem datowania ołtarza podniósł Joachim Koh-
te0. Uważał, że rozbieżności w określeniu przypuszczal-
nego czasu powstania ołtarza mają swe źródło w
późniejszym wykonaniu wcześniej zadeklarowanej
fundacji; być może opat Szczuka pozostawił po so-
bie odpowiednią sumę przeznaczoną na wykonanie
ołtarza.
Późniejsze wzmianki o ołtarzu, zamieszczane przy
okazji opisu wnętrza kościelnego, nie wnoszą nowych
informacji, podobnie jak następna monografia Para-
dyża napisana przez Waltera Doetscha6. Dopiero w
sprawozdaniu z czynności konserwatorskich Bernarda
Schmidta7 po raz pierwszy przypisano autorstwo obra-
zów ołtarzowych Antoniemu Feliksowi Schefflerowi.

Atrybucja ta ustalona została na podstawie sygnowane-
go przez F.A.Schefflera obrazu w kościele parafial-
nym w Opalewie (gm. Szczaniec), wsi należącej do
klasztoru.
Powojenne informacje o ołtarzu powtarzają wcześ-
niejsze ustalenia8. Jedynie Gwido Chmarzyński w mo-
nografii Ziemi Lubuskiej9 zwrócił uwagę na podobień-
stwo rzeźb ołtarzowych w Paradyżu i w kościele cy-
sterek w Neuzelle n/Odrą. Opinia ta jednak nie przy-
jęła się.
Okoliczności powstania ołtarza, z powodu braku
materiałów źródłowych, nadal nie są wyjaśnione i budzą
wiele wątpliwości. Poprzedni ołtarz spłonął w 1633 r. w
czasie pożaru kościoła. W obecnym, w rzeźbie św.Paw-
ła, na księdze trzymanej przez świętego widnieje data
1739. Wydaje się jednak niemożliwe, aby od 1633 do
1739 r. świątynia klasztorna pozostawała bez ołtarza
głównego, przyjmując nawet opóźnienia spowodowane
niesprzyjającymi okolicznościami historycznymi. Tra-
dycyjnie fundację ołtarza wiąże się z osobą opata Kazi-
mierza Jana Szczuki, zmarłego ok. 1694 r. Zamieszczo-
na przez Józefa Łukaszewicza informacja o fundacji
pochodzi z księgi wydanej w 1718 r. W budynkach
klasztornych zachował się szkic olejny większego obra-
zu ołtarzowego z Wniebowzięciem NMP, z napisem na
odwrociu Felix Anton Scheffler pinxit et invenit / pictor
Vratisl. 1736. Rok ten można przyjąć za moment rozpo-
częcia realizacji. Zatem: albo obecny ołtarz nie jest tym,
który ufundował Szczuka, a o poprzednim nic nam nie
wiadomo, albo też jest to właśnie ten ołtarz, powstały z
funduszy pozostawionych przez opata, może nawet we-
dług projektu ikonograficznego przez niego nakreślone-
go. Według Niesieckiego opat Szczuka kościół w Para-
dyżu w bogaty apparatprzystroił, kłasztor częścią repa-
rował, częścią fundamentu murował10.

381