Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (56.1994)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW

Dorota Folga-Januszewska, Perspektywiczny traktat J.J. Schublera w Muzeum
Narodowym w Warszawie. Przyczynek do historii teorii perspektywy XVI-XVIII w.
"Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie" XXXIII-XXXIV: 1989-1990 (Warszawa
1992) s. 351-483, il. 77, rezjume, resume

Publikacja jest fragmentem rozprawy doktorskiej pt.
"Perspectiva pes picturae" JJ. Schiiblera na tle nowożytnej
teorii perspektywy, napisanej pod kierunkiem prof. Adama
Miłobędzkiego w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu
Warszawskiego, obronionej w 1982 r. Tytuł rozprawy doktor-
skiej byłby bardziej stosowny dla omawianej obszernej pub-
likacji, gdyż właśnie europejskie tło nowożytnej teorii perspe-
ktywy zostało tu znakomicie przedstawione. Zawarta nato-
miast w tytule informacja, że chodzi o egzemplarz znajdujący
się w Muzeum Narodowym w Warszawie jest raczej drugo-
rzędna, może tylko wprowadzona dla uzasadnienia publikacji
rozprawy w "Roczniku Muzeum". Autorka nie podała jednak
ani sygnatury, ani proweniencji starodruku. Dodajmy więc,
że dwutomowy traktat Johanna Jacoba Schublera pt.Perspec-
tivapespicturae (perspektywa podstawa malarstwa), wydany
w Norymberdze w latach 1719-1720, znajduje się w Zbiorach
Grafiki Obcej Muzeum Narodowego pod sygnaturą Alb. 73 i
pochodzi ze zbiorów Szkoły Sztuk Pięknych we Wrocławiu.
Publikowana rozprawa D. Folgi-Januszewskiej zbyt
skromnie nazwana "przyczynkiem" jest jasno skomponowa-
na. Składa się z kilku części; szkoda że nie zostały one
wyróżnione podtytułami. Część pierwsza (s. 351-378) zawie-
ra historię teorii widzenia i ujmowania w sztuce rzeczywisto-
ści, począwszy od starożytnych filozofów i matematyków, od
epikurejczyków i Euklidesa oraz teoretyka architektury Wi-
truwiusza, poprzez rozwój optyki w średniowieczu (uczeni
arabscy i Ślązak Vitelius), dalej w okresie Quattro- i Cinque-
centa włoscy architekci i malarze zarazem uczeni akcentujący
geometryczne podstawy perspektywy. W XVI wieku do słyn-
nych Włochów (Serlio, Vignola), dołączyli Niemcy, Francu-
zi, Niderlandczycy. Autorka w aneksie 1 zestawiła chronolo-
gicznie tytuły 200 traktatów perspektywicznych wydanych
drukiem w Europie od końca XV w. do roku 1735, a więc
także współczesnych Schublerowi. Do roku 1600 doliczyła
się 56 autorów dzieł traktujących o perspektywie. W wieku
XVH liczba traktatów o tej tematyce zwiększyła się niemal
dwukrotnie. Serię teoretyczno-wzornikowych publikacji o
malarstwie typu ąuadratura rozpoczął traktat Hansa Vrede-
manade Vries (1604-1605). Specjalnym zainteresowaniem w
teorii perspektywy malowideł cieszyło się w XVH w. zagad-
nienie wykresu światłocienia (sciagrafiaj. Zagadnieniem tym
pasjonowało się wielu uczonych i artystów. Ośrodkiem cie-
kawych dociekań naukowych był klasztor zakonu Minorytów
koło Place Royale w Paryżu. Spór o perspektywę rozgorzał
też w Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby w Paryżu
zaraz po jej powołaniu w 1648 r. Stosunkowo najmniej dotąd
znane ośrodki perspektywiczne w południowych Niemczech
zostały przez autorkę silnie zaakcentowane, zwłaszcza Aka-
demia Malarstwa i Rzeźby w Norymberdze, założona w 1662 r.

Najdoskonalsze osiągnięcia iluzjonistycznego malarstwa
ściennego dokonane w Italii przez Pozza, utrwalone w jego
traktacie (1693-1698), znalazły kontynuację w Austrii, Nie-
mczech i Hiszpanii, dzięki licznym wydaniom traktatu zwła-
szcza w tłumaczeniu niemieckim (Augsburg). Wśród dzieł
niemieckich autorka wyróżniła bogato ilustrowany traktat
Paula Heinekena z 1727 r. "który stał się wzornikiem dla
realizacji malarskich w Niemczech, w Austrii, na Śląsku i w
Wielkopolsce" (kościół w Lubiniu). Rozważania historyczne
Doroty Folgi zostały poprzedzone w polskiej literaturze na-
ukowej tylko dziełem prof. K. Bartla Perspektywa malarska
wydanym w 1955 r., są one jednak obszerniejsze i bardziej
wnikliwe w porównaniu z jej wielkim poprzednikiem. Bartel
nie pominął co prawda nazwiska Schublera, ale nie analizował
bliżej jego teorii. Co więcej, rozprawa Doroty Folgi o
Schiiblerze nie ma odpowiednika w niemieckiej literaturze
i przez to jest prekursorska.
Wiadomości biograficzne o Johannie Jacobie Schiiblerze
(ur. 1689 w Norymberdze, tamże zmarł 13 IX 1741) zawarła
autorka w następnej części rozprawy (s. 378-381). Uczył się
on malarstwa u J.A. Graffa, malarza architektury, a następnie
u Jacoba von Sandrarta, kuzyna słynnego Joachima. Techniki
graficzne studiował u artysty i matematyka G. Christopha
Einmarte, od którego przejął zainteresowanie naukami ścisły-
mi, mechaniką i astronomią. Po okresie wędrówek artystycz-
nych po Europie centralnej i północnej osiadł w rodzinnej
Norymberdze, oddając się studiom teoretycznym, którymi
objął również zagadnienia konstrukcji architektonicznych.
Pracował jako ekspert budowlany, matematyk i gnomon. W
1734 r. został członkiem Pruskiej Akademii Nauk.
W dalszej części rozprawy Dorota Folga zestawiła teore-
tyczne dzieła Schublera, w liczbie 11 książek i albumów, które
wydał w ciągu 20 lat za swego życia począwszy od 1719 r. Są
to traktaty o perspektywie, o porządkach architektonicznych,
wzorniki poświęcone wyposażeniom wnętrz, meblom, zega-
rom, architekturze cywilnej i jej elementom; wydał też leksy-
kon matematyczny z tablicami. W1735 r. wydał drugie dzieło
perspektywiczne Perspectivae geometricae practicae (...)
oder Perspectiva Militaris), w którym omówił historię teorii
perspektywy oraz jej geometryczne zastosowanie do proje-
ktowania i konstrukcji fortyfikacji.
Dwutomowe dzieło Schublera -Perspectivapespicturae,
choć w tytule mówi tylko o malarstwie, ale zarówno tekst jaki
i ryciny ilustrują i tłumaczą motywy i metody potrzebne
przede wszystkim architektom i budowniczym. We wstępie
do tomu I zawarł rozważania terminologiczne i definicje
związane z perspektywą oraz zarysował historię geometrii,
optyki i perspektywy. Tom I stanowi wprowadzenie do teorii
perspektywy, z podkreśleniem znaczenia geometrii i teorii

454