Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (56.1994)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW

Niemców plebiscyt z 1920 roku, w którym Mazurzy opowie-
dzieli się za Rzeszą, rozwiązywał problem mazurski ostatecz-
nie. W Polsce z kolei kulturę mazurską traktowano jako
wyłącznie polską, odrzucając tradycje niemieckie. Oba stano-
wiska były jednak z góry fałszywe, co uwidacznia wyraźnie
fragment Wilków, powieści współczesnego pisarza niemiec-
kiego Hansa Helmuta Kirsta, odnoszący się do jednej z ma-
zurskich wiosek: "W naszej wsi jeszcze przed niewielu dzie-
sięcioleciami niemieccy chłopi żyli obok polskich, protestan-

ci obok katolików... Nikt nie miał zastrzeżeń co do języka,
wiary sąsiada. Ksiądz odprawiał regularnie polskie i niemiec-
kie nabożeństwo". Fragment, który chyba dość jednoznacznie
dowodzi, iż Prusy Wschodnie, choć zatraciły już swą tożsa-
mość polityczną, nadal pozostają wspólnym dziedzictwem kul-
turowym - polskim i niemieckim - o czym przekonują prezen-
towane na wystawie fotogramy, smutny dokument tego, co już
niejednokrotnie nie istnieje, symboliczne znaki pamięci o lu-
dziach, którzy w Prusach Wschodnich niegdyś żyli.
Piotr Paszkiewicz

Andrzej Rzempołuch, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich.
Olsztyn 1992 ss.193, il.73, ryc.47

Przewodnik jest pierwszą polską powojenną publikacją
poświęconą zabytkom Prus Wschodnich, obejmującą w cało-
ści teren tego regionu historycznego — z wyłączeniem rejencji
zachodnio-pruskiej w granicach po 1920 r. Zasięg terytorialny
przewodnika to obszar Prus Książęcych i Warmii. Po raz
pierwszy prezentowane są tutaj zabytki z obwodu kalinin-
gradzkiego - północnych kresów dawnej prowincji, do nie-
dawna trudno dostępnych zarówno dla badaczy zabytków
sztuki, jak i turystów.
Zabytki Prus Wschodnich nie doczekały się w literaturze
powojennej całościowego opracowania. Polskie publikacje
ograniczały się tylko do terenu zwanego przez długie lata
wymijająco "Warmią i Mazurami", żeby uniknąć nazwy wła-
ściwej Prusy Wschodnie, z wielu powodów źle odbieranej i
nie używanej. Omawiany w przewodniku obszar nie miał
również szczęścia do szerzej zakrojonych badań naukowych,
poza wstępną inwentaryzacją przeprowadzoną przez IS PAN
w latach pięćdziesiątych. Tylko dawny powiat braniewski
doczekał się publikacji w formie Ka ta logu Zabytków Sztuki.
Inne opracowania, które pojawiły się dość późno, dotyczyły
wybranych dziedzin artystycznych lub pojedynczych obie-
któw, głównie z okresu średniowiecza. Całościowego opra-
cowania również zabrakło w literaturze popularnej. Mrokiem
tajemnicy spowite były losy zabytków pozostałych na terenie
Związku Radzieckiego. Jedynym źródłem poznawczym była
literatura niemiecka, przed- i powojenna, opisująca jednakże
ich stan sprzed 1945 r.
Jak wyjaśnia autor we wstępie, przewodnik nawiązuje do
układu i charakteru niemieckich Kunstreisefuhrer. W litera-
turze polskiej nie ma określonego modelu tego typu opraco-
wania, który byłby formą pośrednią pomiędzy publikacjami
fachowymi, jak katalogi zabytków a opracowaniami popular-
nymi przeznaczonymi dla szerokich kręgów czytelników. W
części poświęconej terenom polskim autor zastosował podział
na dawne powiaty (według stanu do 1973 r.), wygodny i
mający długą tradycję w literaturze przedmiotu, natomiast w
części rosyjskiej —układ alfabetyczny ze względu na mniejszą
liczbę opisywanych miejscowości.

W syntetycznych opracowaniach prezentowanych miej-
scowości autor wykorzystał dostępną literaturę publikowaną,
ale przede wszystkim wyniki własnych badań i penetracji
terenowych. W rozdziale poświęconym zabytkom z terenu
obecnego obwodu kaliningradzkiego, autor opisuje wyłącz-
nie obiekty znane z autopsji. Niewątpliwą jego zasługą jest
pierwsza prezentacja większości tych zabytków w literaturze
powojennej z uwzględnieniem aktualnego stanu ich zachowa-
nia. Publikacje wcześniejsze, przeważnie niemieckie, miały
charakter raczej wspominkowy i oparte były na materiałach
opisujących stan sprzed 1945 r. Rozdział ten wprowadza
czytelnika w pesymistyczny nastrój i rozwiewa ostatnie złu-
dzenia, jakie mógł mieć miłośnik tego terenu. Niewiele obie-
któw jest użytkowanych, bądź znajduje się w stanie nadają-
cym się do użytkowania. Niepokój czytelnika może wzbu-
dzić, i słusznie, brak niektórych miejscowości w tym rozdzia-
le. Autor wyjaśnia to we wstępie — nie pozostawiając
nadziei, że nie zdążył tam dotrzeć - że przedstawił wyłą-
cznie zabytki, "po których zachowały się co najmniej wyraźne
ślady materialne". Zdumiewa ogrom zniszczeń, jaki spot-
kał zabytki tego terenu. Zachowane obiekty architektury,
głównie sakralnej i obronnej z okresu średniowiecza, sta-
nowią nikły procent zabudowy historycznej opisywanych
miejscowości. Kompletnemu zniszczeniu uległo wyposaże-
nie wnętrz.
W części polskiej zaprezentowane zostały miejscowości
i zabytki najważniejsze i najwartościowsze pod względem
artystycznym, zajmujące znaczące miejsce w spuściźnie hi-
storycznej i artystycznej regionu. Autor celowo pominął jed-
nak w kilku przypadkach obiekty wybitne, ale dość typowe
dla regionu, włączył zaś dla zmniejszenia dysproporcji dzieła
drugo- i trzeciorzędne w rozdziałach poświęconych wschod-
nim powiatom Mazur, ubogim w zabytki.
Opinie autora dotyczące wielu obiektów różnią się od
spotykanych w dotychczasowych opracowaniach. W wielu
przypadkach są one wynikiem pracy autora w terenie i
konfrontacji z dotychczasowym stanem wiedzy, opartym
przede wszystkim na publikacjach niemieckich i na inwen-

462