Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (56.1994)

BOŻENA GRABOWSKA

Ołtarz paradyski ma typową, występującą w owym
czasie w całej Europie Środkowej strukturę, rozpo-
wszechnioną przez traktat Andrea Pozzo [il. 1]. Repre-
zentowała ona jedno- i dwukondygnacyjny typ retabu-
lum, w którego centrum znajdował się prostokątny ob-
raz. Pośrodku mensy ołtarzowej stało zwykle archi-
tektoniczne tabernakulum. Ołtarze miały zwieńczenie w
postaci baldachimu lub grupy figuralnej11. Ołtarz z Pa-
radyża wypełnia całą ścianę prezbiterium. Jego jedno-
osiowe, architektoniczne, dwukondygnacyjne retabu-
lum z bramkami ukształtowane zostało z dwóch par
kolumn na cokołach, z których zewnętrzna para jest
znacznie wysunięta ku przodowi. Między kolumnami
stoją nadnaturalnej wielkości rzeźby świętych [il.3]: w
pierwszej kondygnacji (patrząc od lewej ku prawej stro-
nie ołtarza) śś.Augustyn, Grzegorz, Piotr, Paweł, Am-
broży i Hieronim, w drugiej śś. Wojciech, Bernard,
Benedykt, Stanisław. Postaci te ustawione zostały sy-
metrycznie, po obu stronach umieszczonych na osi oł-
tarza obrazów Wniebowzięcia NMP i Apoteozy św. Mar-
cina. Obie kondygnacje dzieli silnie gierowany gzyms,
w połowie półkoliście wklęsły, spięty pośrodku emble-
matem, z wyniesionymi odcinkami gzymsu na brzegach
wygięcia. Przysiadły na nich anioły, za którymi znajdują
się delikatne woluty podpierające gzyms koronujący,
tworzący w części środkowej kolisty baldachim [il. 2].
Znajduje się na nim wieńcząca ołtarz postać Michała
Archanioła depczącego szatana. Ołtarz utrzymany jest
w tonacjii bieli, złota, z akcentami turkusu i srebra.
Pod względem formalnym ołtarz wykazuje najbliż-
sze podobieństwo do snycerki śląskiej, co dla 1. poł.
XVIII w. jest oczywiste. Położenie klasztoru parady-
skiego przy granicy Wielkopolsko-Śląskiej (rzeka prze-
pływająca przez ogród klasztorny była rzeką graniczną)
skierowało zainteresowanie zleceniodawców na war-
sztaty śląskie, zwłaszcza że wielkopolska rzeźba nie
odznaczała się zbytnią oryginalnością, pozostając pod
wyraźnym wpływem rzeźby śląskiej12. Napis na odwro-
ciu bozzetta do obrazu ołtarzowego wskazuje jednozna-
cznie na autora malowideł ołtarzowych. Jest nim Feliks
Antoni Scheffler13-jak sam się określił-malarz wroc-
ławski. Scheffler urodzony w Bawarii w 1701 r., w 1732 r.
przybył do Wrocławia. Wiadomo, że był uczniem Cos-
my Damiana Asama (1686-1739); na początku swojej
działalności pracował wspólnie z bratem Tomaszem,
również malarzem. W 1730 r. przybyli oni razem na
Śląsk do Nysy, gdzie wykonali freski na sklepieniu
kościoła bożogrobców. W 1732 r. Scheffler został wy-
najęty przez Conrada Ernesta Maksymiliana von Hoch-
berga, dzięki któremu otrzymał następne zamówienie-
plafon w rezydencji biskupa wrocławskiego Filipa Lu-

dwika von Sinzendorf. Wtedy to prawdopodobnie za-
mieszkał we Wrocławiu na stałe. Jego dorobek jest
bogaty. Zatrudniały go klasztory wrocławskie: domini-
kanów, minorytów, franciszkanów, kapucynów i jezui-
tów. Wykonywał też szereg prac na prowincji. Jego
sygnatury można spotkać w Legnicy, Świdnicy, Głogo-
wie, Opolu, Żmigrodzie, Lesznie Śląskim, Jaworze.
Pracował też dla cystersów, dla których wykonał w
Lubiążu malowidła plafonowe w bibliotece i refektarzu
(1733), a w kościele klasztornym w Krzeszowie obrazy
do ołtarzy bocznych (1740-44). Po 1750 r. wyjechał na
stałe do Pragi, gdzie zmarł w 1760 r.
Obrazy Schefflera sąpóźnobarokowe: pełne patosu,
o kompozycji ukośnej, utrzymane w ciemnej tonacji
barwnej. Cechy te reprezentuje Wniebowzięcie NMP z
postaciami o pełnych teatralności i patosu pozach [il. 4].
Całość oświetlona jest łagodnym światłem, którego
źródłem jest Trójca Święta i właśnie dlatego poszcze-
gólne części obrazu stopniowo ku dołowi pogrążają się
w cieniu. Dzięki temu efektowi artysta wydobył ze
sceny najważniejsze postaci. I tak w górnej partii kom-
pozycji są nimi najsilniej oświetlone Osoby Trójcy
Świętej, potem Maria, ku której spływa smuga światła
pochodząca od Ducha Świętego. Odbijając się od posta-
ci Marii promień ten oświetla z kolei grupę otaczających
Ją aniołów, a następnie dociera do figury św. Bernarda,
wydobywając jednocześnie z cienia postaci wokół nie-
go. Kolory zostały umiejętnie skomponowane i harmo-
nijnie współgrają ze sobą. Ich kompozycja podkreśla
symetrię obrazu - jasnej plamie, którą tworzy figura
Marii, odpowiadają jasne barwy postaci Trójcy Świętej
i białe habity cystersów w dolnych partiach. Natomiast
czerń ubioru świeckiej osoby umieszczonej w lewym
dolnym rogu równoważą cynober i brąz, dwie plamy
barwne szat aniołów wokół Marii. Całość kompozycji i
tchnący z obrazu patos przypomina styl Guido Reniego
i namalowane przez niego Wniebowzięcie NMP w ko-
ściele św. Ambrożego w Genui. Obraz św.Marcina
również wykazuje typowe cechy malarstwa Schefflera
[il. 5]. Kompozycja oparta jest na podwójnym ukosie.
Centrum obrazu stanowi postać św. Marcina bpa nama-
lowana w ciepłej tonacji barwnej. Ramiona świętego
(prawa ręka uniesiona, lewa wskazuje na żebraka w
lewym dolnym rogu) tworzą linię ukośną. Druga ukośna
linia powstaje przez połącznie dwóch przeciwległych
stron obrazu grupami aniołków na obłokach, w prawym
dolnym i lewym górnym rogu obrazu. Tło utrzymane
jest w barwach zielonkawych, dopełniających ciepłe
kolory szat świętego.
Architektoniczna struktura ołtarza jest niezwykle
plastyczna. Malownicze sfalowanie, połączenie formy

382