Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (56.1994)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW

Maria Hennel-Bernasikowa, Gobeliny z katedry wawelskiej. Kraków 1994 ss. 192,
56 il. czarno-białych, 24 plansze kol. (Biblioteka Wawelska, 9)

Zbiory wawelskich tapiserii kojarzą się zazwyczaj z bru-
kselskimi oponami Zygmunta Augusta. Tymczasem w bli-
skim sąsiedztwie kolekcji ostatniego Jagiellona znajduje się
jeszcze jeden bogaty zespół niderlandzkich tkanin w liczbie
28 sztuk, należących do wyposażenia wawelskiej katedry. W
zasadzie nie były one jeszcze przedmiotem pogłębionych
studiów i dopiero ostatnia praca kustosza Państwowych Zbio-
rów Sztuki na Wawelu, dr Marii Hennel-Bernasikowej, wy-
pełnia tę dotkliwą lukę.
W oparciu o przekazy źródłowe udało się ustalić, że
obecny zespół katedralnych tapiserii stanowi zaledwie jedną
czwartą wcześniejszego stanu posiadania. Próba rekonstru-
kcji pierwotnej kolekcji gotyckich i renesansowych arrasów
opiera się w zasadzie na treści inwentarzy skarbca katedral-
nego, spisanych bądź na specjalne polecenie kapituły, bądź z
okazji biskupich wizytacji. Szczególnie cenny w tej materii
Inventarium sacrae ecclesiae cathedralis... z 1563 r. (oprać.
A. Bochnak, 1979), określa ówczesny zbiór na 33 sztuki.
Nieco późniejszy spis sporządzony w 1586 r. wymienia do-
datkowo piętnaście nowych tapiserii, w tym czternaście z
sukcesji po biskupie Piotrze Gamracie.
Opisy najstarszych tapiserii zdają się wskazywać na obe-
cność w skarbcu katedry wawelskiej piętnastowiecznych ar-
rasów z Tournai. Jednakże dekoracyjne napisy wyjaśniające
sens przedstawionych scen wcale nie muszą stanowić kryte-
rium dla określenia przynależności środowiskowej tkaniny.
Generalnie biorąc umieszczanie dekoracyjnych tekstów dla
objaśnienia ukazanych przedstawień było powszechną pra-
ktyką w wielu dziedzinach sztuki południcwoniderlandzkiej
w XV wieku; tak przekonywująco pisał o tym J. K. Steppe
(1976).
W katedrze wawelskiej znajdowały się także tapiserie
należące do typu, jaki reprezentują dwie serie arrasów o
tematyce pasyjnej, powstałe w brukselskim warsztacie Pietera
van Aelsta w latach 1515-1525 na zamówienie kardynała
Bernarda Clesa (dziś w Muzeum Diecezjalnym w Trydencie)
i namiestniczki Południowych Niderlandów, Małgorzaty Au-
striackiej (obecnie w zbiorach Patrimonio Nacional w Madry-
cie).
Z daru zmarłego w 1537 r. Jana Tarnowskiego pochodziły
dwie inne tapiserie; jedna z niezwykle rzadko spotykanym
wyobrażeniem czterech doktorów kościoła, druga natomiast
nawiązywała do układu kompozycyjnego arrasów z Chrztem
Chrystusa, tkanych w brukselskich warsztatach na początku
XVI wieku (słynne serie z Historią św. Jana Chrzciciela w
Patrimonio Nacional w Madrycie i Musees royaux d’art et
d’histoire w Brukseli).
Następną grupę arrasów z umieszczonym na nich herbem
ofiarodawcy, biskupa Jana Konarskiego (1447-1525), two-
rzyły tapiserie przedstawiające zawiłą historię biblijnego To-
biasza. Równie ważne miejsce zajmowały tu tapiserie funda-
cji biskupa Piotra Tomickiego. Ich treścią były przedstawie-

nia świętych: Stanisława, Wacława i Floriana oraz dwu apo-
stołów, Piotra i Pawła. Jeszcze innym zespołem tapiserii
fundacji Tomickiego pozostawały cztery arrasy o motywach
heraldycznych, na tle kwietnej dekoracji w typie mille fleurs.
Ich zakupu dokonał Tomicki za pośrednictwem gdańskiego
mieszczanina i kupca, Eggerta de Kempen (1471-1557).
Wprawdzie nie wiemy, gdzie zwrócił się de Kempen z zamó-
wieniami krakowskiego biskupa, ale sądząc po kierunku zle-
ceń składanych przez polski dwór w Krakowie w 1535 r.,
można przypuszczać, że także heraldyczne tapiserie dla To-
mickiego zostały zrealizowane w Brugii. Ponadto w posiada-
niu Tomickiego znalazła się tapiseria z przedstawieniem
Wniebowzięcia Marii. Pośród brukselskich arrasów z pier-
wszej połowy XVI w. istnieje - wbrew temu co sądzi M.
Hennel-Bernasikowa - odpowiednik takiej tapiserii. Chodzi
mianowicie o doskonałe artystycznie Wniebowzięcie Marii,
jakie wykonano dla biskupa z Liege, Erarda de la Mark (dziś
w zbiorach Museum of Fine Arts w Bostonie) w latach 1528-
1533 w Brukseli.
Wreszcie zachował się inwentarz z 1620 r., gdzie wspo-
mina się o trzynastu gobelinach tworzących m.in. dużą serię
z Historią Aleksandra Wielkiego tkaną — jak zaświadcza
cytowany dokument - w żywym i bogatym kolorycie. Rów-
nież i w tym spisie pojawiają się tapiserie z postaciami świę-
tych: Pawła, Hieronima i Stanisława wraz z herbem królowej
Konstancji Austriaczki, żony Zygmunta III od 1605 r. Ponad-
to wymienia się tam dwa arrasy nieznanej proweniencji z
przedstawieniem scen maryjnych.
Szczęśliwie nie wszystkie z niderlandzkich tapiserii w
katedrze wawelskiej uległy zniszczeniu lub zagubieniu. Nie-
które z nich swoją obecnością otwierają temat importów z
Holandii w wieku XVII. Zagadnienie to poruszali już wcześ-
niej M. Morelowski (1933) i W. Tomkiewicz (1952), choć
oczywiście nie w tak szerokim zakresie, jak uczyniła to M.
Hennel-Bernasikowa. Spośród flamandzkich tapisjerów, któ-
rzy osiedlili się w Delft i tu założyli swoje manufaktury,
należy wspomnieć o przedstawicielach rodziny Spieringów.
Pierwszoplanową postacią pośród nich pozostawał Franęois
Spiering, któremu dwór królewski Zygmunta HI powierzył w
1611 r. realizację trzech serii gobelinów. Sama realizacja
zamówienia napotykała na trudności i przeciągnęła się aż po
rok 1617. Wobec zastrzeżeń zgłoszonych przez M. Hennel-
Bemasikową w odniesieniu do tematu tapiserii zamówionych
dla polskiego władcy, warto w tym miejscu podkreślić, że
tytuły dwu spośród trzech serii zgłoszonych do realizacji
(Historia Scypiona i Historia Diany} wynikają z kontekstu
sprzedaży podobnych serii gobelinów dla księżnej Elżbiety,
córki króla Anglii Jakuba I, świeżo poślubionej Fryderykowi V
i przebywającej właśnie w 1613 r. na terenie Holandii. Oka-
zuje się, że Spiering wchodząc w transakcje związane z reali-
zacją tego ważnego zamówienia obiecał 4 maja 1613 r., iż
dostarczy księżnej Elżbiecie Historię Scypiona w ilości 10

449