DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Przegład literatury i wystaw
DOI Artikel:Czarnocka, Anna: "Berlin - Moskwa. Moskwa - Berlin 1900-1950". Berlin, Martin-Gropius Bau 3.IX.1995 r. - 7.I.1996 r.; Moskwa, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina 1.III-1.VII.1996 r.
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48914#0213
PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW
Wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej, upadkiem
cara i cesarza, rewolucją i wojną domową, zrodziły się szale-
nie ważne tendencje w kulturze obu krajów: dadaizm w
Berlinie i awangarda w Moskwie, sztuka agitacyjna, supre-
matyzm, nowa muzyka, Bauhaus w Berlinie i WCHUTEMAS
w Moskwie. Ze strony rosyjskiej zaprezentowano m.in. nastę-
pujących artystów: El Lissitzky, Kazimierz Malewicz, Naum
Gabo, Serge Charchoune, Jelena Liesser-Blomberg; z nie-
mieckiej: Otto Dix, George Grosz, Hannah Hoch, John Heart-
field, Otto Griebel, Hans Richter i Erich Buchholz. Przedsta-
wiono dwumetrowy model "Pomnika Trzeciej Międzynaro-
dówki" Władimira Tatlina - wieżę ze szkła i stali. Książki
wydawnictwa "Grzebień" ukazywały się jednocześnie w
kapitalistycznym Berlinie i w socjalistycznej Moskwie. W
Berlinie powstał obraz Iwana Puni Syntetyczny muzykant
(1921) i słynne przestrzenne prace El Lissitzky'ego. Miasto
to stało się zachodnim centrum Komunistycznej Międzynaro-
dówki i jednocześnie miejscem propagandy nowego komuni-
stycznego świata. Przedstawiono m.in. publikacje słynnego
wydawnictwa "Malik", prace fotograficzne Aleksandra Rod-
czenki i Laszló Moholy-Nagy'ego, scenografie do insceniza-
cji Wsiewołoda Meyerholda i Erwina Piscatora, plakaty do
cieszących się olbrzymim powodzeniem w Berlinie filmów
Sergieja Eisensteina i Fritza Langa, dokumenty dźwiękowe
do dwunastotonowej muzyki Schónberga i Nikołaja Roslaw-
ca, projekty architektów Bruno Trauta, Hansa Meyera, Ericha
Mendelsohna i braci Wesnin. W 1922 r. odbyła się w berliń-
skiej galerii van Diemen Pierwsza Rosyjska Wystawa z pra-
cami Nauma Gabo, Kazimierza Malewicza, Władimira Tatli-
na i Davida Szterenberga, dwa lata później w Moskwie na
Pierwszej Powszechnej Wystawie Niemieckiej wystawione
zostały m.in. prace Otto Dixa, Georga Grosza i Kathe Kol-
Iwitz. Niezwykłym dokumentem tego okresu były listy Mari-
ny Cwetajewej i Rainera Marii Rilkego, prawdziwe miłosne
wyznanie rosyjskiej poetki dla kultury, kraju i języka niemiec-
kiego. Ożywioną wymianę kulturalną zniszczył reżim nazi-
stowski w Niemczech i stalinowski w Rosji. Wielu artystów
zginęło w obozach koncentracyjnych, inni otrzymali zakaz
pracy, zostali skazani lub odesłani w ramach porozumienia
hitlerowsko-stalinowskiego. Wstrząsającym dokumentem
jest list Bertolda Brechta do Georgi Dimitrowa, w którym
zapytuje on o los emigrantów, po których nagle zaginął ślad.
Pismo to jasno pokazuje niepewność i obawę pisarza, jest
przez niego samego ocenzurowane.
Architekturę tego okresu reprezentują prace Alberta Speera
dla nowej stolicy - "Germanii" - i projekt gigantycznego
Pałacu Sowietów Borysa lofana. Wystawiono nigdy do tej
pory nie pokazywane obrazy, zarekwirowane przez armię
amerykańską, niektóre noszące jeszcze ślady wojny (przekłu-
ty bagnetem portret Hitlera), a także dokumenty propagandy
sowieckiej z Galerii Tretiakowskiej obok sztuki pomordowa-
nych i "zniszczonych" artystów jak Wsiewołod Meyerhold,
Isaak Babel, Kazimierz Malewicz, Władimir Tatlin, Aleksan-
der Drewin i Aleksander Rodczenko, czy po stronie niemiec-
kiej Kathe Kollwitz, Hans Uhlmann, Ernst Bariach i Hermann
Blumenthal. Własną wizję "powrotu" do normalności przed-
stawił Aleksander Deineka na obrazie: Sztafeta na Sadowym
Kozio. Konfrontację "Berlin - Moskwa" zamykały dwa wy-
darzenia: Międzynarodowa Wystawa Budowlana w Berlinie
Zachodnim i budowa Alei Stalina we wschodniej części
miasta.
Imponujący jest katalog wydany przez dyrektorów obu
muzeów: Irinę Antonową (Muzeum Sztuk Pięknych im. Pu-
szkina, Moskwa) - postać ze znanych względów bardzo kon-
trowersyjną, i Jorga Merkerta (Berlinische Galerie, Berlin).
Katalog zawiera ważną dokumentację w postaci chronologii
zjawisk życia kulturalnego, ilustracji (sztuki piękne, fotogra-
fia, architektura, teatr, literatura i muzyka) oraz esejów. Sześć-
dziesięciu specjalistów ze wszystkich wspomnianych tu dzie-
dzin pracowało przy jego powstaniu. Eseje na temat poszcze-
gólnych dziedzin sztuki oraz zjawisk, instytucji, czy artystów
mają charakter fundamentalny i będą długi czas źródłem
informacji o sztuce tego okresu. Po raz pierwszy prezentowa-
ny jest pełny obraz wydarzeń artystycznych - awangarda,
sztuka oficjalna, sztuka w okresie obu dyktatur - ich rozwój
i współistnienie. Wystawa przygotowana została we współ-
pracy naukowców ze środowisk skupionych wokół Muzeum
Puszkina w Moskwie i Berlinische Galerie. Niespotykana jest
liczba eksponatów, z których wiele z pewnością nigdy więcej
nie opuści murów rodzimych muzeów. Prace nadeszły z ko-
lekcji muzealnych i prywatnych w Rosji, między innymi
Władywostoku, Samary i Wołgogradu, z najbardziej oddalo-
nych zakątków byłego imperium rosyjskiego, z Armenii,
Ukrainy i Uzbekistanu, z różnych kolekcji amerykańskich,
wliczając w to kolekcję US Army Center of Military History
z Waszyngtonu, z wielu innych krajów, prócz Niemiec, z
Austrii, Francji, Holandii, Izraela, Japonii, Księstwa Liech-
tenstein, Szwecji, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii i Włoch. Z
dokumentacyjną dokładnością prześledzono ślady rosyjskie
w Berlinie, dołączając w katalogu mapkę z naniesionym m.in.
miejscem spotkań literackiej bohemy pod przywództwem Ilii
Ehrenburga, byłą siedzibą galerii "Der Sturm" wystawiającej
prace wielu artystów rosyjskich, teatry, w których odbywały
się gościnne występy rosyjskiej awangardy i miejsca zamie-
szkania poszczególnych artystów, poetów i malarzy - wię-
kszość budynków została zniszczona w czasie drugiej woj-
ny światowej. Podobną mapkę zrobiono dla Moskwy, za-
znaczając miejsca ważnych wystaw i instytucji, które odegra-
ły kluczową rolę w historii sztuki rosyjskiej oraz te, w których
zatrzymywali się np. Walter Benjamin, Rainer Maria Rilke
i Lou Andreas-Sa1orne (1900) i wielu innych, ale też i
siedzibę klubu niemieckich komunistów czy budynek Domu
Związków Zawodowych, gdzie w latach 1936/1937 odbywa-
ły się tzw. "pokazowe" procesy. Wśród 2200 eksponatów
nie zabrakło znanej rzeźby Very Muchiny Robotnik i
Kołchoźnica, prezentowanej na Wystawie Światowej w Pary-
żu w 1937 r.
Jeszcze jednego ważnego aspektu nie można pominąć -
chodzi o sposób prezentacji i architekturę sal wystawowych.
Olbrzymie, asymetryczne kliny: czarny i czerwony, dzieliły
przestrzeń całego budynku na dwa obozy. Ich przebieg wido-
czny jest w każdej sali, dzięki konsekwentnie prowadzonej
linii, istniejącej niekiedy tylko w sposób abstrakcyjny. Kom-
pozycja tych dwóch przeciwstawnych bloków stwarza swoi-
203
Wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej, upadkiem
cara i cesarza, rewolucją i wojną domową, zrodziły się szale-
nie ważne tendencje w kulturze obu krajów: dadaizm w
Berlinie i awangarda w Moskwie, sztuka agitacyjna, supre-
matyzm, nowa muzyka, Bauhaus w Berlinie i WCHUTEMAS
w Moskwie. Ze strony rosyjskiej zaprezentowano m.in. nastę-
pujących artystów: El Lissitzky, Kazimierz Malewicz, Naum
Gabo, Serge Charchoune, Jelena Liesser-Blomberg; z nie-
mieckiej: Otto Dix, George Grosz, Hannah Hoch, John Heart-
field, Otto Griebel, Hans Richter i Erich Buchholz. Przedsta-
wiono dwumetrowy model "Pomnika Trzeciej Międzynaro-
dówki" Władimira Tatlina - wieżę ze szkła i stali. Książki
wydawnictwa "Grzebień" ukazywały się jednocześnie w
kapitalistycznym Berlinie i w socjalistycznej Moskwie. W
Berlinie powstał obraz Iwana Puni Syntetyczny muzykant
(1921) i słynne przestrzenne prace El Lissitzky'ego. Miasto
to stało się zachodnim centrum Komunistycznej Międzynaro-
dówki i jednocześnie miejscem propagandy nowego komuni-
stycznego świata. Przedstawiono m.in. publikacje słynnego
wydawnictwa "Malik", prace fotograficzne Aleksandra Rod-
czenki i Laszló Moholy-Nagy'ego, scenografie do insceniza-
cji Wsiewołoda Meyerholda i Erwina Piscatora, plakaty do
cieszących się olbrzymim powodzeniem w Berlinie filmów
Sergieja Eisensteina i Fritza Langa, dokumenty dźwiękowe
do dwunastotonowej muzyki Schónberga i Nikołaja Roslaw-
ca, projekty architektów Bruno Trauta, Hansa Meyera, Ericha
Mendelsohna i braci Wesnin. W 1922 r. odbyła się w berliń-
skiej galerii van Diemen Pierwsza Rosyjska Wystawa z pra-
cami Nauma Gabo, Kazimierza Malewicza, Władimira Tatli-
na i Davida Szterenberga, dwa lata później w Moskwie na
Pierwszej Powszechnej Wystawie Niemieckiej wystawione
zostały m.in. prace Otto Dixa, Georga Grosza i Kathe Kol-
Iwitz. Niezwykłym dokumentem tego okresu były listy Mari-
ny Cwetajewej i Rainera Marii Rilkego, prawdziwe miłosne
wyznanie rosyjskiej poetki dla kultury, kraju i języka niemiec-
kiego. Ożywioną wymianę kulturalną zniszczył reżim nazi-
stowski w Niemczech i stalinowski w Rosji. Wielu artystów
zginęło w obozach koncentracyjnych, inni otrzymali zakaz
pracy, zostali skazani lub odesłani w ramach porozumienia
hitlerowsko-stalinowskiego. Wstrząsającym dokumentem
jest list Bertolda Brechta do Georgi Dimitrowa, w którym
zapytuje on o los emigrantów, po których nagle zaginął ślad.
Pismo to jasno pokazuje niepewność i obawę pisarza, jest
przez niego samego ocenzurowane.
Architekturę tego okresu reprezentują prace Alberta Speera
dla nowej stolicy - "Germanii" - i projekt gigantycznego
Pałacu Sowietów Borysa lofana. Wystawiono nigdy do tej
pory nie pokazywane obrazy, zarekwirowane przez armię
amerykańską, niektóre noszące jeszcze ślady wojny (przekłu-
ty bagnetem portret Hitlera), a także dokumenty propagandy
sowieckiej z Galerii Tretiakowskiej obok sztuki pomordowa-
nych i "zniszczonych" artystów jak Wsiewołod Meyerhold,
Isaak Babel, Kazimierz Malewicz, Władimir Tatlin, Aleksan-
der Drewin i Aleksander Rodczenko, czy po stronie niemiec-
kiej Kathe Kollwitz, Hans Uhlmann, Ernst Bariach i Hermann
Blumenthal. Własną wizję "powrotu" do normalności przed-
stawił Aleksander Deineka na obrazie: Sztafeta na Sadowym
Kozio. Konfrontację "Berlin - Moskwa" zamykały dwa wy-
darzenia: Międzynarodowa Wystawa Budowlana w Berlinie
Zachodnim i budowa Alei Stalina we wschodniej części
miasta.
Imponujący jest katalog wydany przez dyrektorów obu
muzeów: Irinę Antonową (Muzeum Sztuk Pięknych im. Pu-
szkina, Moskwa) - postać ze znanych względów bardzo kon-
trowersyjną, i Jorga Merkerta (Berlinische Galerie, Berlin).
Katalog zawiera ważną dokumentację w postaci chronologii
zjawisk życia kulturalnego, ilustracji (sztuki piękne, fotogra-
fia, architektura, teatr, literatura i muzyka) oraz esejów. Sześć-
dziesięciu specjalistów ze wszystkich wspomnianych tu dzie-
dzin pracowało przy jego powstaniu. Eseje na temat poszcze-
gólnych dziedzin sztuki oraz zjawisk, instytucji, czy artystów
mają charakter fundamentalny i będą długi czas źródłem
informacji o sztuce tego okresu. Po raz pierwszy prezentowa-
ny jest pełny obraz wydarzeń artystycznych - awangarda,
sztuka oficjalna, sztuka w okresie obu dyktatur - ich rozwój
i współistnienie. Wystawa przygotowana została we współ-
pracy naukowców ze środowisk skupionych wokół Muzeum
Puszkina w Moskwie i Berlinische Galerie. Niespotykana jest
liczba eksponatów, z których wiele z pewnością nigdy więcej
nie opuści murów rodzimych muzeów. Prace nadeszły z ko-
lekcji muzealnych i prywatnych w Rosji, między innymi
Władywostoku, Samary i Wołgogradu, z najbardziej oddalo-
nych zakątków byłego imperium rosyjskiego, z Armenii,
Ukrainy i Uzbekistanu, z różnych kolekcji amerykańskich,
wliczając w to kolekcję US Army Center of Military History
z Waszyngtonu, z wielu innych krajów, prócz Niemiec, z
Austrii, Francji, Holandii, Izraela, Japonii, Księstwa Liech-
tenstein, Szwecji, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii i Włoch. Z
dokumentacyjną dokładnością prześledzono ślady rosyjskie
w Berlinie, dołączając w katalogu mapkę z naniesionym m.in.
miejscem spotkań literackiej bohemy pod przywództwem Ilii
Ehrenburga, byłą siedzibą galerii "Der Sturm" wystawiającej
prace wielu artystów rosyjskich, teatry, w których odbywały
się gościnne występy rosyjskiej awangardy i miejsca zamie-
szkania poszczególnych artystów, poetów i malarzy - wię-
kszość budynków została zniszczona w czasie drugiej woj-
ny światowej. Podobną mapkę zrobiono dla Moskwy, za-
znaczając miejsca ważnych wystaw i instytucji, które odegra-
ły kluczową rolę w historii sztuki rosyjskiej oraz te, w których
zatrzymywali się np. Walter Benjamin, Rainer Maria Rilke
i Lou Andreas-Sa1orne (1900) i wielu innych, ale też i
siedzibę klubu niemieckich komunistów czy budynek Domu
Związków Zawodowych, gdzie w latach 1936/1937 odbywa-
ły się tzw. "pokazowe" procesy. Wśród 2200 eksponatów
nie zabrakło znanej rzeźby Very Muchiny Robotnik i
Kołchoźnica, prezentowanej na Wystawie Światowej w Pary-
żu w 1937 r.
Jeszcze jednego ważnego aspektu nie można pominąć -
chodzi o sposób prezentacji i architekturę sal wystawowych.
Olbrzymie, asymetryczne kliny: czarny i czerwony, dzieliły
przestrzeń całego budynku na dwa obozy. Ich przebieg wido-
czny jest w każdej sali, dzięki konsekwentnie prowadzonej
linii, istniejącej niekiedy tylko w sposób abstrakcyjny. Kom-
pozycja tych dwóch przeciwstawnych bloków stwarza swoi-
203