Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (62.2000)

36

Jerzy Kowalczyk

Równie wyraźnie nawiązał Gisleni do pierwowzorów Montany w projekcie ołtarza
z około 1650 roku do protokatedry w Chełmży, fundacji biskupa Andrzeja Leszczyńskie-
go (il. 24). Mariusz Karpowicz przeanalizował różnicę projektu włoskiego architekta
z realizacją pomorskiego snycerza, który zachował układ architektoniczny ołtarza z prze-
rywanymi naczółkami bocznymi i tematykę rzeźb figuralnych, ale zastosował ornamenty-
kę chrząstkowo-małżowinową, obcą sztuce włoskiej, a rozpowszechnioną w Polsce
w 2. tercji XVII wieku77 (il. 25).
Należy jednak zaznaczyć, że Gisleni nie był jedynym twórcą, który tak wcześnie się-
gnął w projektach ołtarzy do kompozycji retabulów Montany. Wcześniej niż ołtarze na
Jasnej Górze i w Chełmży został wykonany ołtarz główny w kościele parafialnym w Cho-
rzelowie koło Mielca, konsekrowany w 1637 roku78. Ma on jeszcze ornamentykę manie-
rystyczną - okuciową i zawijaną kartuszową (il. 26). Pokrewną strukturę a la Montano
otrzymał ołtarz główny, o bogatej ornamentyce chrząstkowo-małżowinowej, w kościele
parafialnym w Ostropie na sąsiednim Górnym Śląsku (1667-1668)79.
Może pod wpływem wzorów Serlia i Du Cerceau akcentowanie przerwanymi naczółka-
mi bocznych przęseł retabulów pojawiło się w północnej Europie nawet wcześniej niż wy-
danie w 1625 roku księgi II Montany z projektami ołtarzy. Świadczy o tym ołtarz
z 1611 roku w kościele Św. Katarzyny w Gdańsku80. Interesującym przykładem jest też
ołtarz z 1632 roku w gdańskim kościele Trójcy Św. o spiętrzonych bocznych edikulach z
przerwanymi przyczółkami w fomie esowatych spływów zakończonych wolutami81 (il. 27).
Do najciekawszych dzieł, wykazujących inspiracje modelami Montany, należy zali-
czyć dwa drewniane ołtarze projektu brata zakonu bernardynów Antoniego Swacha
w kaplicy N. Marii Panny przy kościele franciszkanów w Poznaniu (16 8 8-16 93)82 oraz w
kościele parafialnym w Szamotułach w Wielkopolsce (ukończony 1701)83. Ołtarze te
ozdobione są bogatą, kunsztowną ornamentyką, w której gubi się struktura architekto-
niczna. Przyczółki nad przęsłami bocznymi wieńczą dolną kondygnację i górne edikule
(il. 28). Piętrzenie edikul należy uznać za północną interpretację motywu.
Warto także przytoczyć dwa interesujące przykłady wielokondygnacjowych, wertykal-
nych ołtarzy o północnej, gdańskiej proweniencji artystycznej84. Są to: ołtarz główny w
kościele franciszkanów w Grodnie na Zaniemniu z 1680 roku85 oraz ikonostas w soborze
greckokatolickim w Żyrowicach na Białorusi z lat 1732-1733, fundacji biskupa Jerzego

77 M. KARPOWICZ, Barok w Polsce. Warszawa 1988, s. 294, il.. 134, rys. 20.
78 Katalog zabytków sztuki w Polsce, seria nowa. T. III, województwo rzeszowskie. Z. 3, Koluszowa, Mielec i okolice.
Opr. E. Śnieżyńska-Stolotowa i E Stolot, Warszawa 1991, s. 2, fig. 75.
/9 Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. VI, województwo katowickie. Z. 5, Powiat gliwicki. Opr. E. i M. Gutowscy i
K. Kutrzebianka, Warszawa 1966, s. 47, fig. 71. Ołtarzowi w Ostropie pokrewny jest, pod względem kompozycji, ołtarz
główny sprzed 1679 roku w kościele par. w Świbiu, także w pow. gliwickim (ibid., s. 91 fig. 72).
80 K. CIEŚLAK, Kunst in einer konfessionell gespaltenen Stadt - Beispiel Danzigs. [W:] Kościół i sztuka pobrzeża
Bałtyku. Red. M. Woźniak, Toruń 1998, s. 192, il. 3.
81 Ibid., s. 192, il. 4.
82 Katalog zabytków sztuki w Polsce. Nowa seria. T. VII, Miasto Poznań. Cz. II, Śródmieście - kościoły i klasztory, 1.
Red. Z. Kurzawa i A. Kusztelski, Warszawa 1998, s. 62, fig. 159.
83 Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. V, Województwo poznańskie. Z. 23, Powiat szamotulski. Opr. R. i T. Juraszowie,
Warszawa 1966, s. 27, fig. 33.
84 Północna proweniencja artystyczna wyraziła się w niezwykłe wertykalnych proporcjach retabulów.
85 B. KACZOROWSKIi, Grodno. Historia i zabytki. Warszawa 1991, s. 28, il. 22.