DOI issue:
Nr. 1-2
DOI article:Artykuły
DOI article:Kowalczyk, Jerzy: Znaczenie wzorów Giovanniego Battisty Montano dla architektury barokowej w Polsce i na Litwie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49350#0043
Znaczenie wzorów Gioyanniego Battisty Montano dla architektury barokowej w Polsce
37
Bułhaka86 (il. 29, 30). W obydwu dziełach mamy do czynienia - jak u Montany - z akcen-
towaniem przęseł bocznych naczółkami. W ołtarzu grodzieńskim naczółki są tylko nad
górną kondygnacją i tym samym jest to analogia do ołtarza głównego z 1703 roku
w kościele bernardynów w Kownie na Litwie87. Natomiast w trójkondygnacjowym ikono-
stasie żyrowickim przyczółki wieńczą przęsła boczne w każdej kondygnacji w rytmie
przemiennym: trójkątne i półkoliste.
Projekt Montany na ołtarz o niższych przęsłach bocznych-edikulach, zwieńczonych
naczółkami na podwyższeniu (ks. II, ryc. 34), był z pewnością źródłem inspiracji dla prze-
strzennego ołtarza głównego z marmuru w kościele karmelitów bosych przy ul. Koperni-
ka w Krakowie (16 9 8-16 9 9)88. Widoczne jest to w wielu elementach, począwszy od części
środkowej, retabulum o dwu kondygnacjach. Edikule boczne z ryciny Montany zostały tu
aplikowane jako dolne bramki z kolumienkami. Środkowej części towarzyszą też proste
edikule wypełnione obrazami. Przerywane, półkoliste i trójkątne przyczółki, występują w
krakowskim ołtarzu aż w pięciu poziomach (il. 31, 33). Również marmurowe tabernaku-
lum ośmioboczne, z kolumienkami i kopułką(il. 14), świadczy dodatkowo o sięgnięciu
przez twórcę całego ołtarza do ryciny 27 w III księdze Montany. Twórcze wykorzystanie
wzoru graficznego wskazuje na wybitnego architekta, może na Jana Solariego, Włocha
osiadłego w Krakowie89. Atrybucję tę potwierdza pokrewny architektonicznie ołtarz
główny w kościele w Zielenicach koło Miechowa, archiwalnie stwierdzone dzieło archi-
tekta Jana Solariego sprzed 1687 roku90 (il. 32).
Z pewnością także Gisleni był autorem perspektywicznego ołtarza cudownego obrazu
NMP w kościele bernardynów w Budsławiu na Białorusi. Wykonawcą był Piotr Gramel w
1649 roku91, ale prekursorski projekt musiał wyjść od wspomnianego wyżej królewskiego
architekta (il. 35). Pośrednim dowodem jest niezwykły projekt Gisleniego na kościół
o planie półkolistym, który omawiam niżej (il. 39-40). Źródłem inspiracji dla stworzenia
ołtarza w Budsławiu były pomysły Montany w księdze I-o świątyniach i mauzoleach all ’
antica, zwłaszcza ryc. 1,92, (il. 34). Z ryciny tej została powtórzona dwuplanowa struktura,
86 Ikonostas w Żyrowicach zaprojektowany przez nieznanego z nazwiska „snicerza” wykonali stolarze Piotr Przełuski
i Franciszek Przytulski (wg wypisów źródłowych mgr W. Boberskiego, któremu uprzejmie dziękuję za ich udostępnienie).
87 L. SIRKUNAITE, Kauno Śv. Jurgio Kaikinio bernardinu baźnyćia: interjero irangos kaita ir raida. [W:] Lietuvos
daile europiame kontekste. Vilnius 1995, s. 59, il. na s. 60.
88 W. TATARKIEWICZ, Czarny marmur w Krakowie. „Prace Komisji Historii Sztuki” t. 10, 1952, s. 125, il. 28-29;
B. WANAT, Zakon karmelitów bosych w Polsce. Kraków 1979, s. 107.
89 Jan Solari był autorem projektu kościoła wizytek w Krakowie (wzniesionego 1692-1695), co świadczy o jego wyso-
kiej pozycji zawodowej. Zob.: F. S. IGNASZEWSKA, Fundacja Małachowskiego. „Rocznik Krakowski”, XLVII, 1976,
s. 94; J. KOWALCZYK, Porządek Salomonowy w polskiej architekturze nowożytnej. [W:] Nobile claret opus. Studia
z dziejów sztuki dedykowane Mieczysławowi Zlatowi. Wrocław 1998, s. 233-235.
90 Odkrywca dokumentu, mgr Marek KONIECZNY kilka lat temu przygotował na ten temat komunikat do druku. Zob.
też EM. IGNASZEWSKA., Historia Fundacji SS Nawiedzenia NMP (wizytek) w Krakowie 1681-1699. „Nasza Prze-
szłość”, t. 58, 1982, s. 55-58.
91 M. KAŁAMAJSKA-SAEED, Ołtarz w Budsławiu. [W:] Niderlandyzm w sztuce polskiej. Warszawa 1995, s. 437-
450. Wskazany przez autorkę pierwowzór: Portyk Dwunastu Cesarzy, projektu P. P. Rubensa z 1642 roku także wyka-
zuje zależność od ryciny 1 w księdze z tempietti Montany, jak również podobne szkice projektowe Juvarry i Fischera
von Erlach, o których wspominałem na początku artykułu.
92 J. KOWALCZYK, Ołtarz perspektywiczny w Budsławiu i jego włoska geneza. [W:] Artes atque humaniora. Studia
Stanislao Mossakowski sexagenario dicata. Warszawa 1998, s. 257-269. Wcześniej już Karpowicz pisząc o kompozycji
przestrzennej ołtarza w Budsławiu, zwrócił uwagę, że „taki taki sam system ma także np. jeden ze sztychów podręcznika
perspektywy G. B. Montany, który wedle Blunta był inspiracjądla Borrominiego w Galleria Spada” (M. KARPOWICZ,
Włoska awangarda artystyczna w Polsce XVII w. „Barok. Historia - Literatura - Sztuka”, 1.1, 1994 nr 2, s. 31, il. 7.
37
Bułhaka86 (il. 29, 30). W obydwu dziełach mamy do czynienia - jak u Montany - z akcen-
towaniem przęseł bocznych naczółkami. W ołtarzu grodzieńskim naczółki są tylko nad
górną kondygnacją i tym samym jest to analogia do ołtarza głównego z 1703 roku
w kościele bernardynów w Kownie na Litwie87. Natomiast w trójkondygnacjowym ikono-
stasie żyrowickim przyczółki wieńczą przęsła boczne w każdej kondygnacji w rytmie
przemiennym: trójkątne i półkoliste.
Projekt Montany na ołtarz o niższych przęsłach bocznych-edikulach, zwieńczonych
naczółkami na podwyższeniu (ks. II, ryc. 34), był z pewnością źródłem inspiracji dla prze-
strzennego ołtarza głównego z marmuru w kościele karmelitów bosych przy ul. Koperni-
ka w Krakowie (16 9 8-16 9 9)88. Widoczne jest to w wielu elementach, począwszy od części
środkowej, retabulum o dwu kondygnacjach. Edikule boczne z ryciny Montany zostały tu
aplikowane jako dolne bramki z kolumienkami. Środkowej części towarzyszą też proste
edikule wypełnione obrazami. Przerywane, półkoliste i trójkątne przyczółki, występują w
krakowskim ołtarzu aż w pięciu poziomach (il. 31, 33). Również marmurowe tabernaku-
lum ośmioboczne, z kolumienkami i kopułką(il. 14), świadczy dodatkowo o sięgnięciu
przez twórcę całego ołtarza do ryciny 27 w III księdze Montany. Twórcze wykorzystanie
wzoru graficznego wskazuje na wybitnego architekta, może na Jana Solariego, Włocha
osiadłego w Krakowie89. Atrybucję tę potwierdza pokrewny architektonicznie ołtarz
główny w kościele w Zielenicach koło Miechowa, archiwalnie stwierdzone dzieło archi-
tekta Jana Solariego sprzed 1687 roku90 (il. 32).
Z pewnością także Gisleni był autorem perspektywicznego ołtarza cudownego obrazu
NMP w kościele bernardynów w Budsławiu na Białorusi. Wykonawcą był Piotr Gramel w
1649 roku91, ale prekursorski projekt musiał wyjść od wspomnianego wyżej królewskiego
architekta (il. 35). Pośrednim dowodem jest niezwykły projekt Gisleniego na kościół
o planie półkolistym, który omawiam niżej (il. 39-40). Źródłem inspiracji dla stworzenia
ołtarza w Budsławiu były pomysły Montany w księdze I-o świątyniach i mauzoleach all ’
antica, zwłaszcza ryc. 1,92, (il. 34). Z ryciny tej została powtórzona dwuplanowa struktura,
86 Ikonostas w Żyrowicach zaprojektowany przez nieznanego z nazwiska „snicerza” wykonali stolarze Piotr Przełuski
i Franciszek Przytulski (wg wypisów źródłowych mgr W. Boberskiego, któremu uprzejmie dziękuję za ich udostępnienie).
87 L. SIRKUNAITE, Kauno Śv. Jurgio Kaikinio bernardinu baźnyćia: interjero irangos kaita ir raida. [W:] Lietuvos
daile europiame kontekste. Vilnius 1995, s. 59, il. na s. 60.
88 W. TATARKIEWICZ, Czarny marmur w Krakowie. „Prace Komisji Historii Sztuki” t. 10, 1952, s. 125, il. 28-29;
B. WANAT, Zakon karmelitów bosych w Polsce. Kraków 1979, s. 107.
89 Jan Solari był autorem projektu kościoła wizytek w Krakowie (wzniesionego 1692-1695), co świadczy o jego wyso-
kiej pozycji zawodowej. Zob.: F. S. IGNASZEWSKA, Fundacja Małachowskiego. „Rocznik Krakowski”, XLVII, 1976,
s. 94; J. KOWALCZYK, Porządek Salomonowy w polskiej architekturze nowożytnej. [W:] Nobile claret opus. Studia
z dziejów sztuki dedykowane Mieczysławowi Zlatowi. Wrocław 1998, s. 233-235.
90 Odkrywca dokumentu, mgr Marek KONIECZNY kilka lat temu przygotował na ten temat komunikat do druku. Zob.
też EM. IGNASZEWSKA., Historia Fundacji SS Nawiedzenia NMP (wizytek) w Krakowie 1681-1699. „Nasza Prze-
szłość”, t. 58, 1982, s. 55-58.
91 M. KAŁAMAJSKA-SAEED, Ołtarz w Budsławiu. [W:] Niderlandyzm w sztuce polskiej. Warszawa 1995, s. 437-
450. Wskazany przez autorkę pierwowzór: Portyk Dwunastu Cesarzy, projektu P. P. Rubensa z 1642 roku także wyka-
zuje zależność od ryciny 1 w księdze z tempietti Montany, jak również podobne szkice projektowe Juvarry i Fischera
von Erlach, o których wspominałem na początku artykułu.
92 J. KOWALCZYK, Ołtarz perspektywiczny w Budsławiu i jego włoska geneza. [W:] Artes atque humaniora. Studia
Stanislao Mossakowski sexagenario dicata. Warszawa 1998, s. 257-269. Wcześniej już Karpowicz pisząc o kompozycji
przestrzennej ołtarza w Budsławiu, zwrócił uwagę, że „taki taki sam system ma także np. jeden ze sztychów podręcznika
perspektywy G. B. Montany, który wedle Blunta był inspiracjądla Borrominiego w Galleria Spada” (M. KARPOWICZ,
Włoska awangarda artystyczna w Polsce XVII w. „Barok. Historia - Literatura - Sztuka”, 1.1, 1994 nr 2, s. 31, il. 7.