Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (62.2000)

533

RAFAŁ MAKAŁA
Uniwersytet Szczeciński

Narodowe korzenie niemieckiej awangardy
artystycznej początków XX wieku:
wpływ teorii Friedricha Naumanna
na artystów Werkbundu

Od czasów II wojny światowej historię sztuki XIX i 1. połowy XX wie-ku
przedstawiano jako zmagania awangardy z tradycją akademicką. W tym spolary
zowanym modelu awangardzie nadawno wizerunek pozytywnego bohatera, po-
strzegano ją jako synonim postępowości i demokratycznego porządku politycznego,
przypisując jej takie cechy, jak otwartość i tolerancję1. Zwłaszcza badacze niemieccy
skupili się na udowadnianiu tezy o liberalnym i antynacjonalistycznym charakterze
awangardy, sytuując ją w opozycji do sztuki III Rzeszy. Genezy nazistowskich
poglądów estetycznych dopatrywano się natomiast w sztuce historyzmu przełomu XIX
i XX stulecia, przede wszystkim w środowiskach działających w kręgu Wilhelma II. Na
aprioryczność tej tezy i jej nietrafność w odniesieniu do artystów z okresu przed I wojną
światową zaczęto zwracać uwagę dopiero w latach siedemdziesiątych. Kluczową spełniło
tu pomnikowe dzieło Juliusa Posenera Berlin auf dem Wege zu einer neuen Architektur.
Das Zeitalter Wilhelm II2. Posener jako pierwszy zwrócił uwagę na nacjonalistyczne po-
glądy Friedricha Naumanna, jednego z założycieli Werkbundu, i na patriotyczne (w ich
własnym rozumieniu) wypowiedzi artystów awangardy. Ze względu na pozycję, jaką zaj-
mował Naumann w gronie twórców Werkbundu, poznanie jego teorii ma dość zasadniczą
rolę dla zrozumienia nacjonalistycznych wątków w programie tego stowarzyszenia i w
wypowiedziach skupionych w nim artystów. W polskiej historii sztuki kwestia nacjonali-
zmu w ideologii niemieckiej awangardy artystycznej początków XX wieku była dość rzad-
ko podnoszona3, w związku z tym wydaje się istotne poruszenie tego zagadnienia.

1 O tradycyjnym postrzeganiu artystów awangardy jako postępowych i otwartych pisała ostatnio, w innym kontekście,
M. POPRZĘCKA, O złej sztuce. Warszawa 1998, s. 185-196.
2 J. POSENER, Berlin auf dem Wege zu einer neuen Architektur. Das Zeitalter Wilhelm II. Berlin 1978.
3 Na szczególną uwagę zasługuje wydana w 1998 roku praca zbiorowa Nacjonalizm w sztuce i historii sztuki
1789-1950. Red. D. KONSTANTYNÓW, R. PASIECZNY, P. PASZKIEWICZ, Warszawa 1998. O wykorzystaniu do-
świadczeń awangardy przez sztukę III Rzeszy, a więc o związkach między modernistami a nacjonalizmem pisał też
P. KRAKOWSKI, Sztuka III Rzeszy. Kraków 1994.