DOI issue:
Nr. 1-2
DOI article:Artykuły
DOI article:Kowalczyk, Jerzy: Znaczenie wzorów Giovanniego Battisty Montano dla architektury barokowej w Polsce i na Litwie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49350#0049
Znaczenie wzorów Gioyanniego Battisty Montano dla architektury barokowej w Polsce
43
Na zakończenie rozważań o oddziaływaniu wzorów Montany, chciałbym zaprezento-
wać jedną z większych zagadek w architekturze barokowej na terenie Rzeczypospolitej
polsko-litewskiej. Był to kościół jezuitów w Pińsku na Białorusi, niestety, zburzony przez
komunistów po wojnie. Okazałą murowaną budowlę, z fundacji Albrychta Stanisława Ra-
dziwiłła, kanclerza wielkiego litewskiego zaczęto wznosić w 1636 roku; konsekrowano w
1647 roku. Z tego okresu pochodzi część środkowa fasady z trzema szczytami trójkątnymi,
sugerującymi bazylikowy układ świątyni (il. 53). W 1760 roku rozpoczęto wielką przebudo-
wę kościoła, „prawie od fundamentów”. Przebudowa ta nie była ukończona w roku kasaty
zakonu jezuitów (1773), po których świątynię odziedziczyli w 1786 roku greckokatolicy
i przeznaczyli na katedrę. Biskup unicki dokończył budowy, która trwała do 1790 roku112. W
trakcie tej późnobarokowej przebudowy wzniesiono wieże i zmieniono układ wnętrza na
halowy, a fasadę oflankowano wygiętymi kulisowo trój przęsło wy mi skrzydłami z arkadami
w górnej strefie. Wysokość arkad była zróżnicowana. Im bliżej środka fasady były one niż-
sze, za to wyżej położone i pięły się ku górze. Architekt zastosował tu rozwiązanie perspek-
tywiczne, dzięki któremu fasada w głębi wydawała się być bardziej oddalona, a przez to
zmonumentalizowana (il. 52). Obydwie fazy budowy i rozbudowy kościoła w Pińsku mają
związek genetyczny z wzorami Montany. Wprowadzenie w pierwszej fazie trzech trójkąt-
nych szczytów, ułożonych na różnej wysokości, wyraźnie nawiązuje do wizerunku tempiet-
ta prezentowanego z okazji ołtarza perspektywicznego w Budsławiu (ks. I, ryc. 1; il. 34).
Kto mógł, oprócz Gisleniego, zdobyć się na tak śmiałe i nowatorskie rozwiązanie w Pińsku
w 1636 roku? Fundator Albrycht Radziwiłł z racji swojego wysokiego urzędu kanclerza
wielkiego litewskiego miał łatwy dostęp do wszystkich architektów na dworze królewskim,
wśród których był zresztą nie tylko Gislem. Pochodzące z drugiej fazy skrzydła kulisowe o
układzie perspektywicznym przy fasadzie także mają historyczny i formalny rodowód ze
wzorów Montany, choćby z tego samego tempietta omawianego wyżej.
Fasada kościoła jezuickiego w Pińsku stanowi klamrę czasową oddziaływania projektów
Montany w architekturze barokowej od wczesnego etapu w latach 30. XVII wieku po za-
awansowaną fazę późnego baroku lat 60. XVIII stulecia.
Jeszcze jedno niezwykłe dzieło powstało zapewne z inspiracji projektami Montany. Jest
to cerkiew w Niskieniczach na Wołyniu, ukończona w 1653 roku, a ufundowana przez Ada-
ma Kisiela, wojewodę kijowskiego113. Cerkiew otrzymała plan treflowy z pięcioma kopuła-
mi. Nad kwadratową częścią środkową ze ściętymi narożami wznosi się kopuła na wysokim
tamburze, większa i wyższa od pozostałych. Układ pięciokopułowy nie był typowy dla cer-
kwi na Wołyniu, jak to przyznająukraińscy historycy architektury114. Niezależnie od tradycji
bizantyjskiej115, należy zauważyć, że rotundalne kaplice z kopułami w kościołach central-
nych przywodzą na myśl teoretyczne projekty architektów włoskich z okresu renesansu:
Bramantego, Peruzziego, Serlia, Antonia da Sangallo i innych. W księdze V swego traktatu
Sebastiano Serlio zamieścił projekt świątyni o pięciu kopułach nad kaplicami rotundalny-
mi116. Tego typu świątynie w kilku wariantach znalazły się także wśród projektów tempietti
Montany (ks. I, ryc. 5, 8, 56) (il. 54). W okresie polskiego panowania na Ukrainie
w 1. połowie XVII wieku pracowali włoscy architekci. Na Wołyniu czynny był w służbie
1,2 Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995. Kraków 1996, s. 509.
113 G. N. ŁOCHVYN, Po Ukrajni. Starodawni mistecki pamjatki. Kijv 1968, s. 165.
114 Pamjatniki gradostroitielstwa i architektury ukrainskoj SSR. T. 2, Kiev 1985, s. 70.
115 G. J. MOKIJEV, Mnogoglavnyje hramy drewnej Russi. „Architektumoje Nasledstvo” t. 26, 1978, s. 41-52.
116 S. SERLIO, Quinto libro d 'architetturaNenetia 1544 , k. 11, llv.
43
Na zakończenie rozważań o oddziaływaniu wzorów Montany, chciałbym zaprezento-
wać jedną z większych zagadek w architekturze barokowej na terenie Rzeczypospolitej
polsko-litewskiej. Był to kościół jezuitów w Pińsku na Białorusi, niestety, zburzony przez
komunistów po wojnie. Okazałą murowaną budowlę, z fundacji Albrychta Stanisława Ra-
dziwiłła, kanclerza wielkiego litewskiego zaczęto wznosić w 1636 roku; konsekrowano w
1647 roku. Z tego okresu pochodzi część środkowa fasady z trzema szczytami trójkątnymi,
sugerującymi bazylikowy układ świątyni (il. 53). W 1760 roku rozpoczęto wielką przebudo-
wę kościoła, „prawie od fundamentów”. Przebudowa ta nie była ukończona w roku kasaty
zakonu jezuitów (1773), po których świątynię odziedziczyli w 1786 roku greckokatolicy
i przeznaczyli na katedrę. Biskup unicki dokończył budowy, która trwała do 1790 roku112. W
trakcie tej późnobarokowej przebudowy wzniesiono wieże i zmieniono układ wnętrza na
halowy, a fasadę oflankowano wygiętymi kulisowo trój przęsło wy mi skrzydłami z arkadami
w górnej strefie. Wysokość arkad była zróżnicowana. Im bliżej środka fasady były one niż-
sze, za to wyżej położone i pięły się ku górze. Architekt zastosował tu rozwiązanie perspek-
tywiczne, dzięki któremu fasada w głębi wydawała się być bardziej oddalona, a przez to
zmonumentalizowana (il. 52). Obydwie fazy budowy i rozbudowy kościoła w Pińsku mają
związek genetyczny z wzorami Montany. Wprowadzenie w pierwszej fazie trzech trójkąt-
nych szczytów, ułożonych na różnej wysokości, wyraźnie nawiązuje do wizerunku tempiet-
ta prezentowanego z okazji ołtarza perspektywicznego w Budsławiu (ks. I, ryc. 1; il. 34).
Kto mógł, oprócz Gisleniego, zdobyć się na tak śmiałe i nowatorskie rozwiązanie w Pińsku
w 1636 roku? Fundator Albrycht Radziwiłł z racji swojego wysokiego urzędu kanclerza
wielkiego litewskiego miał łatwy dostęp do wszystkich architektów na dworze królewskim,
wśród których był zresztą nie tylko Gislem. Pochodzące z drugiej fazy skrzydła kulisowe o
układzie perspektywicznym przy fasadzie także mają historyczny i formalny rodowód ze
wzorów Montany, choćby z tego samego tempietta omawianego wyżej.
Fasada kościoła jezuickiego w Pińsku stanowi klamrę czasową oddziaływania projektów
Montany w architekturze barokowej od wczesnego etapu w latach 30. XVII wieku po za-
awansowaną fazę późnego baroku lat 60. XVIII stulecia.
Jeszcze jedno niezwykłe dzieło powstało zapewne z inspiracji projektami Montany. Jest
to cerkiew w Niskieniczach na Wołyniu, ukończona w 1653 roku, a ufundowana przez Ada-
ma Kisiela, wojewodę kijowskiego113. Cerkiew otrzymała plan treflowy z pięcioma kopuła-
mi. Nad kwadratową częścią środkową ze ściętymi narożami wznosi się kopuła na wysokim
tamburze, większa i wyższa od pozostałych. Układ pięciokopułowy nie był typowy dla cer-
kwi na Wołyniu, jak to przyznająukraińscy historycy architektury114. Niezależnie od tradycji
bizantyjskiej115, należy zauważyć, że rotundalne kaplice z kopułami w kościołach central-
nych przywodzą na myśl teoretyczne projekty architektów włoskich z okresu renesansu:
Bramantego, Peruzziego, Serlia, Antonia da Sangallo i innych. W księdze V swego traktatu
Sebastiano Serlio zamieścił projekt świątyni o pięciu kopułach nad kaplicami rotundalny-
mi116. Tego typu świątynie w kilku wariantach znalazły się także wśród projektów tempietti
Montany (ks. I, ryc. 5, 8, 56) (il. 54). W okresie polskiego panowania na Ukrainie
w 1. połowie XVII wieku pracowali włoscy architekci. Na Wołyniu czynny był w służbie
1,2 Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995. Kraków 1996, s. 509.
113 G. N. ŁOCHVYN, Po Ukrajni. Starodawni mistecki pamjatki. Kijv 1968, s. 165.
114 Pamjatniki gradostroitielstwa i architektury ukrainskoj SSR. T. 2, Kiev 1985, s. 70.
115 G. J. MOKIJEV, Mnogoglavnyje hramy drewnej Russi. „Architektumoje Nasledstvo” t. 26, 1978, s. 41-52.
116 S. SERLIO, Quinto libro d 'architetturaNenetia 1544 , k. 11, llv.