Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (62.2000)

42

Jerzy Kowalczyk

W dwu innych świątyniach atrybuowanych Giżyckiemu, naczółki zamykają przęsła
boczne fasad, czym przypominają kompozycje a la Montano w poprzednio omówionych
ołtarzach. Fasadę kościoła jezuitów w Samborze (1725-1753)106 architekt zwieńczył po
bokach naczółkami trójkątnymi (il. 46). Z kolei szeroką, siedmioprzęsłową i dwukondy-
gnacjową fasadę greckokatolickiej katedry we Włodzimierzu na Wołyniu zamknął po bo-
kach naczółkami półkolistymi. Ta niezwykła fasada, wzniesiona w 1753 roku na polecenie
biskupa Teofila Godebskiego, już ukraińskiemu badaczowi Teodorowiczowi przywiodła
na myśl - nie bez racji - antyczne filiacje107 (il. 47). Istotnie, przypomina to łuk triumfalny
w Timgad. Należy też uwzględnić - moim zdaniem - oddziaływanie sztuki all’ antica
Montany.
Pozostały jeszcze do omówienia dwa inne dzieła Giżyckiego. Kościół dominikanów
obserwantów w Czartorysku otrzymał w latach 1750-1756 ciekawie opracowaną, trój-
wklęsłą fasadę108. Przęsła boczne zostały zwieńczone edikulami z gzymsami o łuku fali-
stym, z przezroczem arkadowym pośrodku i wolutami po bokach (il. 48). Takie edikule-
dzwonniczki flankujące fasadę, kojarzą mi się z płaskimi - wprawdzie - ale podobnie
zaprojektowanymi edikulami po bokach fasady rzymskiego kościoła S. Giuseppe dei Fale-
gnami - dzieła Montany (il. 2).
O kompozycji kościoła i klasztoru bernardynów w Łucku na Wołyniu, innym dziele ar-
chitekta Pawła Giżyckiego, pisałem kilka lat temu109. Teraz tylko pokrótce przypomnę moje
dociekania. Bryła planowanego zespołu klasztornego została utrwalona na mapie prowincji
ruskiej bernardynów, sztychowanej w Wiedniu około 1750 roku110(il. 50). Niezwykłość
założenia polegała na tym, że klasztor zaprojektowano piętrowy, półkolisty w kształcie her-
bowej podkowy. Współfundatorem był Mikołaj Olszański herbu Jastrzębiec, który ma for-
mę podkowy z krzyżem pośrodku. Kościół pw. Podwyższenia Drzewa Krzyża Świętego,
usytuowano w centrum klasztoru, nadając mu formę świątyni kopułowej na planie krzyża
greckiego, połączonego z ośmiobokiem. Kościół zamierzano połączyć z ramionami budyn-
ku klasztornego krytymi galeriami, wygiętymi wklęsło hikiem. Źródłem pomysłu dla tak
interesującej kompozycji był z pewnościąjeden z rysunków tempietta Montany (ks. I, ryc.
45; il. 49). W Łucku najpierw wzniesiono półkolisty klasztor, pod który fundamenty poło-
żono w 1720 roku. Zakończenie podkowy klasztoru miało być zaakcentowane hełmami.
Dopiero w roku 1737 gwardian o. Adrian Kaliński założył fundamenty pod kościół murowa-
ny w formie róży, ałe-pak napisano w kronice - że ten abrys nie podobał się kapitułę dla
załamania dachów, więc ks. Paweł Giżycki jezuita przemienił abrys, a ks. Grzegorz Micha-
łowski gwardian odmieniwszy fundamenta zaczął w roku 1754 murować teraźniejszy ko-
ściół. Ta kolejna świątynia projektu Giżyckiego otrzymała podłużny, trójnawowy plan
krzyża łacińskiego z kopułą nad transeptem (ukończony dopiero w 1789 roku), wpisany
jednak w ramiona półkolistego klasztoru, istniejącego do dzisiaj111 (il. 51).
106 J. T. FRAZ1K, Osiemnastowieczne projekty architektoniczne kościoła, kolegium i szkoły Jezuitów w Samborze.
„Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” XVIII, 1984, s. 227-237.
107 P. KRASNY, Katedra unicka w Chełmie. O problemach badań nad architekturą sakralną Kościoła greckokatolickie-
go w XVIII wieku. [W:] Sztuka Kresów Wschodnich. T. 3, pod red. J.K. Ostrowskiego, Kraków 1998, s. 218, przyp. 36.
108 Kościół w Czartorysku został przypisany Giżyckiemu przez M. KRASNOWOLSKĄ w artykule Działalność arty-
styczna architekta ks. Pawła Giżyckiego TJ (1692-1762). „Prace i Materiały Sprawozdawcze Sekcji Historii Sztuki TPN
w Wilnie”, III, 1939, s. 356. Lata budowy kościoła ustalił BETLEJ, op. cit.. s. 188.
109 J. KOWALCZYK, Rola Rzymu w późnobarokowej architekturze polskiej. „Rocznik Historii Sztuki” t. XX, 1994,
s. 260-265, il. 37-39.
110 Z. REWSKI, Nieznane źródło do dziejów Łucka. „Znicz”, III, 1936, nr 11, s. 146, ryc. 1.
111 MUSZYŃSKA-KRASNOWOLSKA^ op. cit., s. 60-61, ryc. 38.