Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (70.2008)

POLEMIKI I RECENZJE

203

i retigiach, a)e też jest podobnie wyobrażany. Jednak
nie zawsze ptak siedzący na gałęzi drzewa szuka na
nim schronienia. Trudno w ten sposób interpretować
motyw feniksa siedzącego na pałmie w mozaice ba-
zyliki Santa Prassede (s. 94) łub, tym bardziej, gołę-
bie symbołizujące siedem darów Ducha Świętego
w przedstawieniu Drzewa Jessego w Bibłii z kościo-
ła Saint-Bénigne w Dijon (Bibliothèque Municipa-
le, ms. 2, fol. 148; s. 158). Te same motywy mogą
więc mieć różne znaczenia, co oczywiście nie jest
wnioskiem odkrywczym, ale wartym sformułowania
i dalszego rozważenia*'.
Kategorii porządkujących można szukać nie tylko
w powracających motywach, lecz także w powtarzal-
nych rozwiązaniach kompozycyjnych. We wstępie
(s. 21) Autorka wskazuje na związki typu drzewa
z wolutami lub gronami z tematem Drzewa Jessego,
zestawiając je - za Ojcami Kościoła - z żydowskim
świecznikiem, którego kształt z kolei został zaczerp-
nięty ze wschodnich przedstawień drzewa życia. Au-
torka przywołuje zatem świeczniki - żydowską
menorę, świecznik Trivulzio w katedrze w Medioła-
nie (Xłlł w.; s. 187) oraz świecznik paschalny w San
Paolo fuori le mura (Xłl w.; s. 183). Reprodukuje
też wiele drzew o układzie kandelabrowym. W przy-
padku przedstawień Drzewa Jessego sens tego roz-
wiązania wydaje się oczywisty: poszczególne
kondygnacje akcentują kolejne pokolenia. Wyja-
śnienia domagałaby się jednak podoba konwencja
przedstawiania innych roślin, czego przykładami
mogąbyćdrńor DTgmA (Simone dei Crocifissi, &*/?
Afrzrzz, Ferrara, Pinacoteca Nazionale, 1350-1355,
s. 171); drzewo-winorośl, zwieńczona gniazdem pe-
likana, drzewo alegoryczne Joachima z Fiore (Tzńer
yzgwYzrzmz, Reggio Emilia, Seminario arcivescovile,
Cod. Reggiano, tav. łł, 1. poł. XH1 w.; s. 194).
Innym powtarzającym się rozwiązaniem kompo-
zycyjnym jest przedstawienie drzewa, po którego
obu stronach symetrycznie ustawione zostają parzy-
ste motywy antropomorfïczne, zwierzęce lub roślin-
ne. W ten właśnie sposób zazwyczaj ukazywani są
Adam i Ewa po obu stronach drzewa wiadomości
dobrego i złego (np. na stropie kościoła św. Michała
w Hildesheim, s. 83), a także Maria i św. Jan Ewan-
gelista pod krzyżem (np. we wspominanej miniatu-
rze .S/Jccn/n/n /?n/n<f/nrm .sn/er/ho/7A, s. 104). Tę samą
kompozycję zastosował Berthold Furtmeyr
w salzburskim mszale z 1489 r. (Monachium,
Bayerische Staaatsbibliothek, clm 15 710, fol. 60v,
s. 85), ukazując Marię i Ewę po obu stronach owo-
cowego drzewa, wokół którego pnia oplata się wąż,
*' Na ten temat interesujące uwagi w kontekście motywów
pojawiających się na nagrobkach poczynił Janusz St. KĘ-
BŁOWSK1, „Kilka słów na temat systematyki w bada-
niach nad pomnikiem nagrobnym", [w:] O -yztMce

a w koronie wisi krucyfiks (po stronie Marii) oraz
czaszka (po stronie Ewy). Tu zatem zestawienie ma
wyraźnie przeciwstawić sobie postacie obu niewiast.
Podobne rozmieszczenie motywów nie musi się
więc wiązać z identycznymi znaczeniami, a każde
przedstawienie domaga się osobnego wyjaśnienia.
Dwa cyprysy po bokach krzyża na plakiecie z kości
słoniowej stanowiącej rewers środkowej części dyp-
tyku z Harbaville z X w. (Paiyż, Luwr, s. 129) są
owinięte winoroślą i bluszczem (symbol nieśmier-
telności duszy). Dwa drzewa oliwne po bokach kan-
delabru dostarczają mu oliwy (ßi'h/m Je Ce/wern,
Lizbona, Biblioteca Nacional, ms. łł, 72, fol. 316v,
s. 181). Dwa kozły (u góiy) i dwa gryfy (u dołu)
wspinające się na drzewa życia w złotym pektorale
z końca Vłł w p.n.e. należącym do skarbu z Ziwije
(Teheran, Mûze-ye Millî-ye îrân - Muzeum Narodo-
we łranu; s. 31) interpretuje Autorka jako część
„procesji" zwierząt. Nie wyjaśnia natomiast znacze-
nia dwóch baranów znajdujących się po bokach
drzewa we wspomnianym srebrnym talerzu posasa-
nidzkim w Ermitażu (s. 32). Elskrzydlone byki wspi-
nające się na roślinę na złotym pucharze z X1I-XI w.
p.n.e. z Marłik w północnym Iranie (Teheran, Mu-
zeum Narodowe; s. 36) hipotetycznie (i raczej ogól-
nikowo) odnosi do mitu o stworzeniu, o pierwotnym
byku i rabarbarze, z którego powstała ludzkość.
Dwie spośród czterech ludzkich sylwetek po bokach
drzewa w reliefie z Nimrud z ÎX w p.n.e. (Londyn,
Brtitish Museum, s. 39) trzymają situle, co każe ba-
daczce odnieść przedstawienie do rytu oczyszcze-
nia. Baran i byk pod sosną w ołtarzu w rzymskiej
Villi Albani (s. 67) zgodnie z inskrypcją na tylnej
ściance upamiętniają ofiary z byka i barana, złożoną
ku czci Kybele. Wśród zwierząt skubiących liście
jesionu Yggdrasil (s. 215) dwa rogate są interpreto-
wane jako jeleń Eithynir i koza Heiórun, a dwa koto-
wate miały zająć miejsce jeleni jedzących liście.
Czterej aniołowie na miniaturze z lat 1278-1290
w zbiorze hebrajskich tekstów (Londyn, British Li-
brary, Add. 11639, fol. 122r; s. 74) strzegą drzewa
życia. Kiedy indziej jednak podobna kompozycja
ewokuje zgoła odmienne treści, wiążąc się z moty-
wem zagrożenia, czego przykładem są dwa smoki
po bokach drzewa na miniaturze jednego z bestia-
riuszy z początku XIII w. ukazującej Perz'Jaxhm
(s. 117).
Zarówno więc poszczególne motywy, jak i roz-
wiązania kompozycyjne nie są jednoznacznie nace-
chowane semantycznie. Można stwierdzić, odwołując
się do kategorii Ferdinanda de Saussure'a, że drzewo
ygpii/łmńig/* /7<rz Afntcnńfy z ,yasy';' OJJzzńńi UTo-
cńnwłiego ófoitwzyszg/?;'!? TfTsżoryłów ózE/łz, 25-26^nź-
Jz;W?7iłn 7996 /*ołiz, red, Bogusław Czechowicz,
Wrocław 1997, s. 9-22.