DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Starzyński, Marcin: Stanisława Samostrzelnika renesansowa dekoracja heraldyczna klasztoru Cystersów w Mogile
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34475#0014
MARCIN STARZYŃSKI
W myśl wczesnych ustaw Kapituły Generalnej w Citeaux (1134) zabraniano umiesz-
czania we wnętrzu zakonnej świątyni wyobrażeń figuralnych, tak malowanych, jak i rzeź-
bionych^. Jednak już od XIII w., wraz z dynamicznym rozwojem zakonu oraz
postępującym osłabianiem więzi pomiędzy poszczególnymi klasztorami i macierzą
w Citeaux, a także pod wpływem wielu innych czynników, w architekturze cysterskiej
obserwuje się stopniowe łagodzenie pierwotnych rygorów surowości i prostoty z uwagi
na przenikanie do rzeźby architektonicznej właśnie tematyki figuralnej i zoomorflcznejC
Fundatorzy klasztorów cysterskich, również tych na ziemiach polskich, często postrzegali
je jako prywatne nekropolie, jak miało to miejsce chociażby w Henrykowie, Kamieńcu,
Krzeszowie, Lubiążu czy Trzebnicy^. W następstwie tego kościół konwentualny stawał
się, wbrew regułom zakonu, pomnikiem manifestującym prestiż i znaczenie rodu funda-
tora. Nie należy również zapominać, że proces „osiadania" każdego nowo fundowanego
konwentu w miejscowym środowisku musiał w końcu doprowadzić do konfrontacji cy-
sterskiego etosu z rzeczywistością funkcjonowania zakonników w ramach społeczeństwa
feudalnego. Kiedy wraz z początkiem XIV w. klasztor w Mogile wszedł w schyłkową fazę
procesu implantacji^, na ziemiach polskich, w tym także w strukturach polskiego Kościo-
ła, używanie herbów zaczęło być zjawiskiem coraz bardziej powszechnym.
Odtworzenie pierwotnego wystroju heraldycznego zabudowań opactwa mogilskiego
można przeprowadzić jedynie hipotetycznie. Kościół konwentualny już w okresie śre-
dniowiecza co najmniej dwukrotnie ulegał pożaromk Nie jest wykluczone, że już wów-
czas mogła zostać zniszczona nieznana obecnie dekoracja heraldyczna^. Największe
- "Statuta capitulorum generałium Ordinis Cisterciensis ab anno 1116 ad annum 1786", t. 1, ed. Jean-Mańe CANIVEZ,
RzYz/zot/zg^ag <7g /a rgvag <Y/a'Voz7*g gccfgyzYzytząag, Louvain 1933, 1134: 20 (óca/ptarag w/yz'gtamg za ggc/g^zzT aoVzA
yea za pYńczazT a/z'^azha^ 777oaaVg7*zz ag Jzaat, zatgzAzgzazzzy ^aza <Yaa7 ta/zhas' z'atga<YzYa7; atzYzYav Maag zagzYzYatz'oazT vg/
zYAczyYzaa ag/z'g;'o,$ag g7*avzYatzT ^agpg agg/ggzYaa CzTzcg-y tazaga yzctay gaag yaat /zgagag ńa^garzz^); 80 (TYzfgTrzg aaza,$
co/ozA faaR gf aca Jgpzctag. UYz^gag a/hag Jzaaf, gt yzag gzazczhay gt yzctazA), zob. także: Anna GALAR, „O nowej
edycji Xlll-wiecznych statutów cysterskiej Kapituły Generalnej", ÓYaYza Zzń<Y/ozaawgzg, 45: 2007, s. 35, przyp. 16.
^ Krystyna BIAŁOSKÓRSKA, „Kierunki ewolucji architektury cysterskiej w XIII wieku", [w:] óztzzła z z'&o/ogz'a YY7Y
wzgła. MatgnaTy s'yaTpoz/'aaz WoarzYgta Aaał o óztacg RoACz'g/ AłaJgazzY' YYaał, Rhrvzawa, J z d 7F 7977 a, red.
Piotr SKUBISZEWSKI, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 31, 33, 38-41; ead., „Le caractere et les idees du
decor scuplte architectonique des monasteres cisterciens polonais du X1TL siecle et sa position en regard des traditions
et de la spiritualite de Pordre", [w:] Zzz vz'g ęaotzJzgaag azozagy gt cńaaozagy 7*ggań'g7*y azz AYoyga Agg gt Tgzapy
azo&aag^. Actg^ <7zz BrgTTzz'gr Cońo^ag 7atgaaatz'oaa( da L.A.R.77.C.D.R. łKwYw-RTiĘź, 30 aovg777hag-4 zYgcgarhag 7994,
ed. par. Marek DERW1CH, Wrocław 1995, s. 615-620; Marcin STARZYŃSKI, YYg/ńy VgJaz'owz'gczayc/z owalów azo-
gzYyłzcA, Kraków 2005, s. 83.
^ KUTZNER, op. cit., s. 329-331. Odnośnie do pochówków fundatorów w cysterskich kościołach zakonnych zob.Ko-
<7gCy Ęyp/ozzzafyczay iTź'g/łoąoAłz', t. 1, Poznań 1877, nr 166 (bulla Grzegorza IX z 16 czerwca 1234 r., atgt
a/z'ovYidg/gv, ^az apa<Y azoaavtgaz'a GzńzazT CAtgaczgas'L S'gpa/ta7*aa7 g/gggraat gcc/gyz'atz'cag s'gpa/taaag Aa&rg va/gaat).
^ Maciej ZDANEK, „Proces implantacji opactwa cystersów w Mogile", Nasza Rz^zgsz(osć, 96: 2001, s. 515-516,
541-547.
^ „Chronicon monasterii Claratumbensis ordinis Cisterciensis auctore fratre Nicolao de Cracovia", wyd. Wojciech KĘ-
TRZYŃSKI, [w:] A7oaa/77gata Ro/oazag YYzstozaca, t. 6, Kraków 1893, s. 459, 463; Joaaazs D/agoszz Xzzaa/gs sgzz Czu-
7?z'cag zac/zYz Rggaz Ro/oazag, lib. XII/1 (794J-74d7), Cracoviae 2003, s. 44, lib. XII/2 (74d2-7430), Cracoviae 2005,
s. 322.
'0 Dzieje budowy opactwa mogilskiego oraz jego architekturę obszernie scharakteryzowała Ewa ŁUŻYNIECKA, 4z*-
c/zzYgCtaz"a srgJazowzgczzzygń A/asztoaówfz^'ac/z /ańzĘsłzg/, Wrocław 1995, s. 51-83; ead., /Fg/zzYgAYazTz TYasztazńw gy-
stgasAzgA. FzYz'g /ahz'qsAz'g z'z'aag ggaohz'a s/qsAz'g, Wrocław 2002, s. 109-125. Polemicznie: MarcinSZYMA,
„Architektura kościoła Cystersów w Mogile w XII1 i XIV wieku. Fazy budowy i ich datowanie", RYa&wzosgz TYoa-
sgzirafoz-słzg Rb/gwoYzYtva TWałowsłzggg), 7: 1997, s. 141-154; id., „Ikonografia kościoła Cystersów w Mogile
w pierwszej fazie jego budowy. Przyczynek do badań nad działalnością fundacyjną Iwona Odrowąża", [w:] CyV^au
W myśl wczesnych ustaw Kapituły Generalnej w Citeaux (1134) zabraniano umiesz-
czania we wnętrzu zakonnej świątyni wyobrażeń figuralnych, tak malowanych, jak i rzeź-
bionych^. Jednak już od XIII w., wraz z dynamicznym rozwojem zakonu oraz
postępującym osłabianiem więzi pomiędzy poszczególnymi klasztorami i macierzą
w Citeaux, a także pod wpływem wielu innych czynników, w architekturze cysterskiej
obserwuje się stopniowe łagodzenie pierwotnych rygorów surowości i prostoty z uwagi
na przenikanie do rzeźby architektonicznej właśnie tematyki figuralnej i zoomorflcznejC
Fundatorzy klasztorów cysterskich, również tych na ziemiach polskich, często postrzegali
je jako prywatne nekropolie, jak miało to miejsce chociażby w Henrykowie, Kamieńcu,
Krzeszowie, Lubiążu czy Trzebnicy^. W następstwie tego kościół konwentualny stawał
się, wbrew regułom zakonu, pomnikiem manifestującym prestiż i znaczenie rodu funda-
tora. Nie należy również zapominać, że proces „osiadania" każdego nowo fundowanego
konwentu w miejscowym środowisku musiał w końcu doprowadzić do konfrontacji cy-
sterskiego etosu z rzeczywistością funkcjonowania zakonników w ramach społeczeństwa
feudalnego. Kiedy wraz z początkiem XIV w. klasztor w Mogile wszedł w schyłkową fazę
procesu implantacji^, na ziemiach polskich, w tym także w strukturach polskiego Kościo-
ła, używanie herbów zaczęło być zjawiskiem coraz bardziej powszechnym.
Odtworzenie pierwotnego wystroju heraldycznego zabudowań opactwa mogilskiego
można przeprowadzić jedynie hipotetycznie. Kościół konwentualny już w okresie śre-
dniowiecza co najmniej dwukrotnie ulegał pożaromk Nie jest wykluczone, że już wów-
czas mogła zostać zniszczona nieznana obecnie dekoracja heraldyczna^. Największe
- "Statuta capitulorum generałium Ordinis Cisterciensis ab anno 1116 ad annum 1786", t. 1, ed. Jean-Mańe CANIVEZ,
RzYz/zot/zg^ag <7g /a rgvag <Y/a'Voz7*g gccfgyzYzytząag, Louvain 1933, 1134: 20 (óca/ptarag w/yz'gtamg za ggc/g^zzT aoVzA
yea za pYńczazT a/z'^azha^ 777oaaVg7*zz ag Jzaat, zatgzAzgzazzzy ^aza <Yaa7 ta/zhas' z'atga<YzYa7; atzYzYav Maag zagzYzYatz'oazT vg/
zYAczyYzaa ag/z'g;'o,$ag g7*avzYatzT ^agpg agg/ggzYaa CzTzcg-y tazaga yzctay gaag yaat /zgagag ńa^garzz^); 80 (TYzfgTrzg aaza,$
co/ozA faaR gf aca Jgpzctag. UYz^gag a/hag Jzaaf, gt yzag gzazczhay gt yzctazA), zob. także: Anna GALAR, „O nowej
edycji Xlll-wiecznych statutów cysterskiej Kapituły Generalnej", ÓYaYza Zzń<Y/ozaawgzg, 45: 2007, s. 35, przyp. 16.
^ Krystyna BIAŁOSKÓRSKA, „Kierunki ewolucji architektury cysterskiej w XIII wieku", [w:] óztzzła z z'&o/ogz'a YY7Y
wzgła. MatgnaTy s'yaTpoz/'aaz WoarzYgta Aaał o óztacg RoACz'g/ AłaJgazzY' YYaał, Rhrvzawa, J z d 7F 7977 a, red.
Piotr SKUBISZEWSKI, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 31, 33, 38-41; ead., „Le caractere et les idees du
decor scuplte architectonique des monasteres cisterciens polonais du X1TL siecle et sa position en regard des traditions
et de la spiritualite de Pordre", [w:] Zzz vz'g ęaotzJzgaag azozagy gt cńaaozagy 7*ggań'g7*y azz AYoyga Agg gt Tgzapy
azo&aag^. Actg^ <7zz BrgTTzz'gr Cońo^ag 7atgaaatz'oaa( da L.A.R.77.C.D.R. łKwYw-RTiĘź, 30 aovg777hag-4 zYgcgarhag 7994,
ed. par. Marek DERW1CH, Wrocław 1995, s. 615-620; Marcin STARZYŃSKI, YYg/ńy VgJaz'owz'gczayc/z owalów azo-
gzYyłzcA, Kraków 2005, s. 83.
^ KUTZNER, op. cit., s. 329-331. Odnośnie do pochówków fundatorów w cysterskich kościołach zakonnych zob.Ko-
<7gCy Ęyp/ozzzafyczay iTź'g/łoąoAłz', t. 1, Poznań 1877, nr 166 (bulla Grzegorza IX z 16 czerwca 1234 r., atgt
a/z'ovYidg/gv, ^az apa<Y azoaavtgaz'a GzńzazT CAtgaczgas'L S'gpa/ta7*aa7 g/gggraat gcc/gyz'atz'cag s'gpa/taaag Aa&rg va/gaat).
^ Maciej ZDANEK, „Proces implantacji opactwa cystersów w Mogile", Nasza Rz^zgsz(osć, 96: 2001, s. 515-516,
541-547.
^ „Chronicon monasterii Claratumbensis ordinis Cisterciensis auctore fratre Nicolao de Cracovia", wyd. Wojciech KĘ-
TRZYŃSKI, [w:] A7oaa/77gata Ro/oazag YYzstozaca, t. 6, Kraków 1893, s. 459, 463; Joaaazs D/agoszz Xzzaa/gs sgzz Czu-
7?z'cag zac/zYz Rggaz Ro/oazag, lib. XII/1 (794J-74d7), Cracoviae 2003, s. 44, lib. XII/2 (74d2-7430), Cracoviae 2005,
s. 322.
'0 Dzieje budowy opactwa mogilskiego oraz jego architekturę obszernie scharakteryzowała Ewa ŁUŻYNIECKA, 4z*-
c/zzYgCtaz"a srgJazowzgczzzygń A/asztoaówfz^'ac/z /ańzĘsłzg/, Wrocław 1995, s. 51-83; ead., /Fg/zzYgAYazTz TYasztazńw gy-
stgasAzgA. FzYz'g /ahz'qsAz'g z'z'aag ggaohz'a s/qsAz'g, Wrocław 2002, s. 109-125. Polemicznie: MarcinSZYMA,
„Architektura kościoła Cystersów w Mogile w XII1 i XIV wieku. Fazy budowy i ich datowanie", RYa&wzosgz TYoa-
sgzirafoz-słzg Rb/gwoYzYtva TWałowsłzggg), 7: 1997, s. 141-154; id., „Ikonografia kościoła Cystersów w Mogile
w pierwszej fazie jego budowy. Przyczynek do badań nad działalnością fundacyjną Iwona Odrowąża", [w:] CyV^au