DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Starzyński, Marcin: Stanisława Samostrzelnika renesansowa dekoracja heraldyczna klasztoru Cystersów w Mogile
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34475#0015
STANISŁAWA SAMOSTRZELNIKA RENESANSOWA DEKORACJA HERALDYCZNA KLASZTORU CYSTERSÓW
9
szkody przyniosło jednak zawalenie się w 1712 r. sklepienia nawy głównej oraz późniejszy
o ponad trzydzieści lat pożar (1743)^'. W następstwie tych wydarzeń powzięto decyzję
o zerwaniu starej posadzki, w której znajdowały się płyty nagrobne członków rodu Odro-
wążów - fundatorów opactwa, grzebanych co najmniej od XV w. w mogilskim kościele
opackim N Destrukty tychże płyt nagrobnych, niezużytkowane przy pracach budowlanych,
wmurowano następnie w ściany krużganków oraz korytarza prowadzącego z krużganków
do klasztornych ogrodów. Na niektórych z nich do dziś widoczny jest herb Odrowąż^.
W dekoracji bazyliki mogilskiej można obecnie wskazać jedynie na trzy zachowane
zabytki rzeźby heraldycznej pochodzące z okresu do końca XV w. Na drugą połowę tego
stulecia datuje się dwie mensy ołtarzowe sytuowane prostopadle do osi kościoła, na któ-
rych kilkakrotnie powtórzono właśnie herb Odrowąż^. Z dużą dozą prawdopodobień-
stwa można przyjąć, że należały one do ołtarzy Dębińskich i Sprowskich, fundowanych
przez Jakuba z Dębna i Piotra Odrowąża ze Sprowy N Herb Odrowąż umieszczony na
wzmiankowanych zabytkach bezsprzecznie występuje w funkcji herbu rodowego. Ponad-
to w południowej nawie bocznej, na tarczy jednego ze zworników, znajduje się herb Wil-
czekosy (Prus II), brak źródeł uniemożliwia jednak zidentyfikowanie jego właściciela.
Z pewnością nie można przypisać go osobie opata Engelberta (1283-1290), jak uczynił to
anonimowy autor XVII-wiecznych żywotów opatów mogilskich dedykowanych opatowi
Janowi Wężykowi^. Co więcej, nie jest znany również żaden przedstawiciel rodu Prusów,
w społeczeństwie Ttaropy Środłowe/. Materiały z żon/Venc/i nanhowe/ w łłasztorze oo. Cystersów w Krażowie-Mogi-
łez ożaz/i 900. rocznicy powstania załonn o/'ców cystersów; Doznań-Krałów-Mogiła 3-70X799#, red. Andrzej Ma-
rek WYRWA, Józef DOBOSZ, Poznań 2000, s. 570-579; Krystyna BIAŁOSKÓRSKA, „Trzynastowieczna
architektura kościoła opackiego w Mogile. Z badań nad pochodzeniem budowniczych", [w:] Magistra et andco amici
discipniii/Me. Cechowi Kaiinowshiema w osteuMztestęctotecte urodzin, Kraków 2002, s. 197-234 (tam zestawienie lite-
ratury dotyczącej badań nad architekturą mogilską, s. 197-198, przyp. 5), zwł. s. 201-202, przyp. 23 oraz ostatnia wypo-
wiedź Marcina SZYMY, „Chronologia budowy kościoła Cystersów w Mogile - problem otwarty", [w:] /ngenio et
hnmiłitate. Ctndia z atzie/ówzałoaM cystersów i Kościoła aa zteaa'ac/i połsłich Jeóyłowaae G/'cn Opatowi rtr Castache-
mt/ Gerardowi Kociłowi OCist, red. Andrzej Marek WYRWA, Poznań-Katowice-Wąchock 2007, s. 381-391. Warto
jeszcze nadmienić, że w opisie budynku pałacu opackiego autorka ta wskazała, prezentując przy tym zupełną nieznajo-
mość pojęć z zakresu heraldyki, iż obramienia okien jego wschodniej elewacji zostały ozdobione „literami W - inicja-
łem rodziny Hebdank", a „podobna litera znajduje się w kartuszu nad tablicą z tekstem informującym, że budynek ten
został przebudowany w 1569 r. przez opata Białobrzeskiego" (Urchitehtara hłasztorów cystersłzc/?, s. 119). W rzeczy-
wistości opisywane „litery W" to godła herbu Awdaniec, którym posługiwał się, jako rodowym, opat Marcin Białobrze-
ski. Do niego należała również ewidentnie „podobna litera" umieszczona ponad tablicą fundacyjną, na co dodatkowo
wskazują infuła wieńcząca tarczę herbową oraz stojący za nią pastorał zwrócony krzywaśnią na zewnątrz, zob. Stani-
sław TOMKO WICZ, „Powiat krakowski", Teha Grona Konserwatorów Gałicyi Zachodnie/', t. 2, Kraków 1906,
s. 186-187, fig. 123 (tam edycja inskrypcji z tablicy fundacyjnej oraz fotografia zabytku po restauracji przeprowadzonej
w 1902 r.).
" TOMKOWICZ, op. cif, s. 144.
Maria KOCZERSKA, „Świadomość genealogiczna możnowładztwa polskiego w XV w. Podstawy i środki wyrazu",
[w:] Społeczeństwo Połshi średniowieczne/', t. 2, red. Stefan Krzysztof KUCZYŃSKI, Warszawa 1982, s. 289.
' - Zachowane fragmenty nagrobków Odrowążów omówił Przemysław MROZOWSKI, Rołshie nag/vhhz' gotychie, War-
szawa 1994, nr I 76-1 86, I 150A-I 155A, s. 207-212, 246-247. Zob. Gertruda MAŁACZYŃSKA, „Jan ze Sprowy
h. Odrowąż", [w:] Poishi Vownih7?iog7-o/mzny, t. 10, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962-1964, s. 478-479. Piotr Odro-
wąż ze Sprowy, wojewoda ruski, nie zginął zaś w marcu 1450 r., jak podał autor, ale we wrześniu tego roku w bitwie pod
Krasnym Polem, zob. Feliks KIRYK, „Odrowąż Piotr ze Sprowy", [w:] Połshi Vownił7?iogra/mzny, t. 23, Wrocław-
Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 551-555.
'4 Elżbieta GIEYSZTOR-MIŁOBĘDZKA, „Ze studiów nad wnętrzem kościelnym. Program, funkcja - wybrane zagad-
nienia z genezy i wkład reformy trydenckiej", Ptndia Theołogica Idrsavicnsia, 25: 1987, nr 1, s. 69.
STARZYŃSKI, Tderóy średniowiecznych opatów ..., s. 83.
'6 Kraków, Biblioteka XX. Czartoryskich, rkps nr 3062 IV, s. 11.
9
szkody przyniosło jednak zawalenie się w 1712 r. sklepienia nawy głównej oraz późniejszy
o ponad trzydzieści lat pożar (1743)^'. W następstwie tych wydarzeń powzięto decyzję
o zerwaniu starej posadzki, w której znajdowały się płyty nagrobne członków rodu Odro-
wążów - fundatorów opactwa, grzebanych co najmniej od XV w. w mogilskim kościele
opackim N Destrukty tychże płyt nagrobnych, niezużytkowane przy pracach budowlanych,
wmurowano następnie w ściany krużganków oraz korytarza prowadzącego z krużganków
do klasztornych ogrodów. Na niektórych z nich do dziś widoczny jest herb Odrowąż^.
W dekoracji bazyliki mogilskiej można obecnie wskazać jedynie na trzy zachowane
zabytki rzeźby heraldycznej pochodzące z okresu do końca XV w. Na drugą połowę tego
stulecia datuje się dwie mensy ołtarzowe sytuowane prostopadle do osi kościoła, na któ-
rych kilkakrotnie powtórzono właśnie herb Odrowąż^. Z dużą dozą prawdopodobień-
stwa można przyjąć, że należały one do ołtarzy Dębińskich i Sprowskich, fundowanych
przez Jakuba z Dębna i Piotra Odrowąża ze Sprowy N Herb Odrowąż umieszczony na
wzmiankowanych zabytkach bezsprzecznie występuje w funkcji herbu rodowego. Ponad-
to w południowej nawie bocznej, na tarczy jednego ze zworników, znajduje się herb Wil-
czekosy (Prus II), brak źródeł uniemożliwia jednak zidentyfikowanie jego właściciela.
Z pewnością nie można przypisać go osobie opata Engelberta (1283-1290), jak uczynił to
anonimowy autor XVII-wiecznych żywotów opatów mogilskich dedykowanych opatowi
Janowi Wężykowi^. Co więcej, nie jest znany również żaden przedstawiciel rodu Prusów,
w społeczeństwie Ttaropy Środłowe/. Materiały z żon/Venc/i nanhowe/ w łłasztorze oo. Cystersów w Krażowie-Mogi-
łez ożaz/i 900. rocznicy powstania załonn o/'ców cystersów; Doznań-Krałów-Mogiła 3-70X799#, red. Andrzej Ma-
rek WYRWA, Józef DOBOSZ, Poznań 2000, s. 570-579; Krystyna BIAŁOSKÓRSKA, „Trzynastowieczna
architektura kościoła opackiego w Mogile. Z badań nad pochodzeniem budowniczych", [w:] Magistra et andco amici
discipniii/Me. Cechowi Kaiinowshiema w osteuMztestęctotecte urodzin, Kraków 2002, s. 197-234 (tam zestawienie lite-
ratury dotyczącej badań nad architekturą mogilską, s. 197-198, przyp. 5), zwł. s. 201-202, przyp. 23 oraz ostatnia wypo-
wiedź Marcina SZYMY, „Chronologia budowy kościoła Cystersów w Mogile - problem otwarty", [w:] /ngenio et
hnmiłitate. Ctndia z atzie/ówzałoaM cystersów i Kościoła aa zteaa'ac/i połsłich Jeóyłowaae G/'cn Opatowi rtr Castache-
mt/ Gerardowi Kociłowi OCist, red. Andrzej Marek WYRWA, Poznań-Katowice-Wąchock 2007, s. 381-391. Warto
jeszcze nadmienić, że w opisie budynku pałacu opackiego autorka ta wskazała, prezentując przy tym zupełną nieznajo-
mość pojęć z zakresu heraldyki, iż obramienia okien jego wschodniej elewacji zostały ozdobione „literami W - inicja-
łem rodziny Hebdank", a „podobna litera znajduje się w kartuszu nad tablicą z tekstem informującym, że budynek ten
został przebudowany w 1569 r. przez opata Białobrzeskiego" (Urchitehtara hłasztorów cystersłzc/?, s. 119). W rzeczy-
wistości opisywane „litery W" to godła herbu Awdaniec, którym posługiwał się, jako rodowym, opat Marcin Białobrze-
ski. Do niego należała również ewidentnie „podobna litera" umieszczona ponad tablicą fundacyjną, na co dodatkowo
wskazują infuła wieńcząca tarczę herbową oraz stojący za nią pastorał zwrócony krzywaśnią na zewnątrz, zob. Stani-
sław TOMKO WICZ, „Powiat krakowski", Teha Grona Konserwatorów Gałicyi Zachodnie/', t. 2, Kraków 1906,
s. 186-187, fig. 123 (tam edycja inskrypcji z tablicy fundacyjnej oraz fotografia zabytku po restauracji przeprowadzonej
w 1902 r.).
" TOMKOWICZ, op. cif, s. 144.
Maria KOCZERSKA, „Świadomość genealogiczna możnowładztwa polskiego w XV w. Podstawy i środki wyrazu",
[w:] Społeczeństwo Połshi średniowieczne/', t. 2, red. Stefan Krzysztof KUCZYŃSKI, Warszawa 1982, s. 289.
' - Zachowane fragmenty nagrobków Odrowążów omówił Przemysław MROZOWSKI, Rołshie nag/vhhz' gotychie, War-
szawa 1994, nr I 76-1 86, I 150A-I 155A, s. 207-212, 246-247. Zob. Gertruda MAŁACZYŃSKA, „Jan ze Sprowy
h. Odrowąż", [w:] Poishi Vownih7?iog7-o/mzny, t. 10, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962-1964, s. 478-479. Piotr Odro-
wąż ze Sprowy, wojewoda ruski, nie zginął zaś w marcu 1450 r., jak podał autor, ale we wrześniu tego roku w bitwie pod
Krasnym Polem, zob. Feliks KIRYK, „Odrowąż Piotr ze Sprowy", [w:] Połshi Vownił7?iogra/mzny, t. 23, Wrocław-
Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 551-555.
'4 Elżbieta GIEYSZTOR-MIŁOBĘDZKA, „Ze studiów nad wnętrzem kościelnym. Program, funkcja - wybrane zagad-
nienia z genezy i wkład reformy trydenckiej", Ptndia Theołogica Idrsavicnsia, 25: 1987, nr 1, s. 69.
STARZYŃSKI, Tderóy średniowiecznych opatów ..., s. 83.
'6 Kraków, Biblioteka XX. Czartoryskich, rkps nr 3062 IV, s. 11.