DOI Heft:
Nr. 3-4
DOI Artikel:Habrusʹ, Tamara Viktaraŭna: Architektura cerkwi unickich na Białorusi w kontekście wileńskiego baroku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34475#0351
341
TAMARA GABRUS'
MóEp #CKyCCW60gedeHM^, 3/77HOZpa77Ma M 0O77b7O7Opa
3/a^MOH<37ZbHOM UTCada/MMO 2fay7< Pey7apyCZ7
,4/'ć7?/7ć'A4///Y/ cc/Pua' tz/ncP/ć'/? /?c/ PicLo/i/.s/
w A'o/zfcAis'c/c wiVhs'PAgo Pu/rzAi/
harakteryzując architekturę wileńskiego baroku historycy sztuki wskazuj ązazwy-
ł czaj na jej wertykalizm, wydłużenie proporcji, malowniczość fasad o wielokondy-
gnacyjnych, skonstruowanych teleskopowo ażurowych wieżach i figuralnych,
attykowych frontonach. Jakkolwiek jego twórcy wykazywali wyjątkową kreatywność
w rozwijaniu architektonicznej ekspresji, malarskości i dynamizmu, należy pamiętać, że
wspomniane pojęcia mają wymiar uniwersalny i służą opisowi architektury późnobaroko-
wej w wielu innych regionach Europy. Brak precyzyjnego aparatu pojęciowego nie tylko
utrudnia analizę formalną obiektów, lecz prowadzi także do powierzchownego utożsa-
miania wileńskiego baroku - zjawiska osadzonego ściśle w historii społecznej Wielkiego
Księstwa Litewskiego, z rokokiem - pojęciem stylowym mającym charakter ponadnaro-
dowy. Dzieje się tak zazwyczaj wtedy, gdy w planie budowli dostrzegane są linie faliste,
a w jej dekoracji motywy stylizowanych asymetrycznych muszli.
Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na konceptualną różnicę stylową wileńskiego
baroku, mającą swe źródła w programie semantycznym architektury cerkwi grecko-kato-
lickich. Kościół unicki narodził się w rezultacie aktu zawartego w Brześciu w 1596 r.,
funkcjonował w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a jego likwidacja nastąpiła
tuż po upadku powstania listopadowego - w lutym 1832 r. Unia odgrywała ogromną rolę
w historii społecznej Wielkiego Księstwa Litewskiego, służyła procesowi kształtowania
się narodu białoruskiego i rozwojowi jego kultury. Kulturotwórcza misja Cerkwi zjedno-
czonej z Rzymem uwidoczniła się najpełniej w monumentalnej architekturze sakralnej
Wielkiego Księstwa Litewskiego połowy XVIII w., a więc okresie rozkwitu baroku wileń-
skiego. O ile w procesie przenikania estetyki barokowej do kultury białoruskiej na przeło-
mie XVI i XVII w. główną rolę odegrał zakon jezuitów, a w czasie krzepnięcia tego stylu
i nabierania przezeń cech narodowych z elementami sarmatyzmu - zakony żebracze
z dominikanami i karmelitami na czele, to fenomen późnego baroku wileńskiego, kształ-
tował się i najpełniej wyrażał w unickim budownictwie sakralnym. Tej roli Cerkwi unic-
kiej w formowaniu się cech stylowych baroku wileńskiego do tej pory wyraźnie
niedoceniano. Unickie świątynie tego czasu były uważane za zabytki o wysokiej wartości
artystycznej, lecz traktowano je tak samo jak kościoły*. Należy pamiętać, że architektura
' Marian MORELOWSKI, „Problemy wileńskiej architektury barokowej XVII-XVIII w.", Prace i 77Mter;'a{y sprawoz-
dawcze Pełc/i /Pstora PztaL TPVw Tdme, 1935, t. H, s. 246.
TAMARA GABRUS'
MóEp #CKyCCW60gedeHM^, 3/77HOZpa77Ma M 0O77b7O7Opa
3/a^MOH<37ZbHOM UTCada/MMO 2fay7< Pey7apyCZ7
,4/'ć7?/7ć'A4///Y/ cc/Pua' tz/ncP/ć'/? /?c/ PicLo/i/.s/
w A'o/zfcAis'c/c wiVhs'PAgo Pu/rzAi/
harakteryzując architekturę wileńskiego baroku historycy sztuki wskazuj ązazwy-
ł czaj na jej wertykalizm, wydłużenie proporcji, malowniczość fasad o wielokondy-
gnacyjnych, skonstruowanych teleskopowo ażurowych wieżach i figuralnych,
attykowych frontonach. Jakkolwiek jego twórcy wykazywali wyjątkową kreatywność
w rozwijaniu architektonicznej ekspresji, malarskości i dynamizmu, należy pamiętać, że
wspomniane pojęcia mają wymiar uniwersalny i służą opisowi architektury późnobaroko-
wej w wielu innych regionach Europy. Brak precyzyjnego aparatu pojęciowego nie tylko
utrudnia analizę formalną obiektów, lecz prowadzi także do powierzchownego utożsa-
miania wileńskiego baroku - zjawiska osadzonego ściśle w historii społecznej Wielkiego
Księstwa Litewskiego, z rokokiem - pojęciem stylowym mającym charakter ponadnaro-
dowy. Dzieje się tak zazwyczaj wtedy, gdy w planie budowli dostrzegane są linie faliste,
a w jej dekoracji motywy stylizowanych asymetrycznych muszli.
Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na konceptualną różnicę stylową wileńskiego
baroku, mającą swe źródła w programie semantycznym architektury cerkwi grecko-kato-
lickich. Kościół unicki narodził się w rezultacie aktu zawartego w Brześciu w 1596 r.,
funkcjonował w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a jego likwidacja nastąpiła
tuż po upadku powstania listopadowego - w lutym 1832 r. Unia odgrywała ogromną rolę
w historii społecznej Wielkiego Księstwa Litewskiego, służyła procesowi kształtowania
się narodu białoruskiego i rozwojowi jego kultury. Kulturotwórcza misja Cerkwi zjedno-
czonej z Rzymem uwidoczniła się najpełniej w monumentalnej architekturze sakralnej
Wielkiego Księstwa Litewskiego połowy XVIII w., a więc okresie rozkwitu baroku wileń-
skiego. O ile w procesie przenikania estetyki barokowej do kultury białoruskiej na przeło-
mie XVI i XVII w. główną rolę odegrał zakon jezuitów, a w czasie krzepnięcia tego stylu
i nabierania przezeń cech narodowych z elementami sarmatyzmu - zakony żebracze
z dominikanami i karmelitami na czele, to fenomen późnego baroku wileńskiego, kształ-
tował się i najpełniej wyrażał w unickim budownictwie sakralnym. Tej roli Cerkwi unic-
kiej w formowaniu się cech stylowych baroku wileńskiego do tej pory wyraźnie
niedoceniano. Unickie świątynie tego czasu były uważane za zabytki o wysokiej wartości
artystycznej, lecz traktowano je tak samo jak kościoły*. Należy pamiętać, że architektura
' Marian MORELOWSKI, „Problemy wileńskiej architektury barokowej XVII-XVIII w.", Prace i 77Mter;'a{y sprawoz-
dawcze Pełc/i /Pstora PztaL TPVw Tdme, 1935, t. H, s. 246.