DOI Heft:
Nr. 3-4
DOI Artikel:Habrusʹ, Tamara Viktaraŭna: Architektura cerkwi unickich na Białorusi w kontekście wileńskiego baroku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34475#0352
342
TAMARA GABRUS'
świątyń unickich formowała się na gruncie lokalnego budownictwa okresu wcześniejszego,
czerpała zarówno z tradycji budowlanych Zachodu i Wschodu, jednocześnie korespondo-
wała z liturgicznymi kanonami prawosławia i katolicyzmu. Co więcej, ideowy program
Unii, zmierzający do pokonania niepotrzebnego sporu w świecie chrześcijańskim, sięgał
do wzorów powstałych jeszcze przed rozłamem Kościoła. Spór między dwoma głównymi
wyznaniami chrześcijańskimi toczył się w różnych sferach życia Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego. W architekturze Białorusi wyrażał się przeciwstawianiem dwóch genetycznie
różnych krzyżowo-kopułowych typów przestrzennych: bizantyjskiego, na planie krzyża
greckiego, oraz bazylikałnego, na planie krzyża łacińskiego. Kształt planu pod kopułą, na
poziomie sklepień, był jednocześnie wyrazem określonego programu teologicznego, przy-
pisywanego świątyni przez hierarchów. Jedyny zakon unicki - bazylianie, który w Wiel-
kim Księstwie Litewskim rozpoczął działalność w 1617 r., początkowo przestrzegał
reguły Bazylego Wielkiego, co powodowało wspólnotę rytu z działającymi w oparciu o te
same zasady zgromadzeniami prawosławnymi. Stanowiąca istotę Cerkwi unickiej idea
kompromisu pomiędzy zwalczającymi się wyznaniami ujawniła się w sposób szczególny
dopiero w architekturze późnego baroku. W planach wznoszonych podówczas cerkwi daje
się zauważyć tendencja do łączenia formy krótkiej bazyliki i krzyża równoramiennego.
Z ideą kompromisu wiąże się również zwyczaj orientowania większości cerkwi unickich
ołtarzem ku północy, a więc niezgodnie z kanonem. Charakterystyczny pod tym wzglę-
dem był przykład Połocka, gdzie świątynie trzech chrześcijańskich obrządków wybudo-
wane nad brzegiem Dźwiny Zachodniej miały prezbiteria zwrócone w różnych
kierunkach: prawosławny sobór Objawienia (Bogojawleński) na wschód, kościół jezu-
itów św. Stefana na zachód, zaś unicki sobór św. Zofii (Sofijski) ku północy.
Z największą konsekwencją i artyzmem idea zjednoczenia i pogodzenia wyznań była
realizowana w architekturze archidiecezji połockiej. Wynikało to przede wszystkim z ak-
tywności wybitnego hierarchy Floriana Hrebnickiego (1684-1762), który stał na jej czele
od 1719 r. a od 1748 r. pełnił równocześnie godność metropolity. W 1720 r. Hrebnicki
uczestniczył w soborze w Zamościu, podczas którego zmierzano do unifikacji Kościołów
w duchu rzymsko-katolickim i wprowadzono do obrządku unickiego katolickie symbole
wiary (zamiast wspólnych z prawosławiem). Architektura świątyń grecko-katolickich bu-
dowanych pod patronatem abpa Hrebnickiego spełniała poniekąd rolę pokojowego łącz-
nika między wyznaniami. Z jego inicjatywy w stylu wileńskiego baroku powstały
najwspanialsze murowane cerkwie bazyliańskie w Połocku, Berezweczu, Witebsku, Or-
szy i Tołoczynie.
Prawosławny sobór św. Zofii w Połocku (ił. 1), najstarsza chrześcijańska świątynia na
ziemiach Białorusi, przeszła w ręce unickie pod koniec XVI w. W 1607 r. spłonęła.
W trakcie odbudowy prowadzonej do 1618 r. na polecenie arcybiskupa Jozafata Kuncewi-
cza, usunięto „jako zbyteczne i piękna nijakiego nie przydające" zwieńczenia narożnych
wież obronnych umieszczone w XV w4 Podczas wojny północnej, w latach 1705-1710
miasto zajmowały wojska Piotra I, który brutalnie rozprawił się z unickimi duchownymi,
a w świątyni nakazał urządzić skład prochu. W dniu 1 maja 1710 r. wybuch niemal do-
szczętnie zniszczył prastare mury. W łatach 1738-1750 z fundacji abpa Hrebnickiego
wzniesiono na ich miejscu nowy wspaniały sobór św. Zofii. Wykończenie jego wnętrz
trwało do 1765 r. Powstała trój nawowa bazylika z dwuwieżową fasadą zwróconą na połu-
dnie. Długość poprzedniej budowli określiła szerokość nowej. Symetrycznie do trzech
- MHxanji A. TKAHOY, TVzapyc;' A777-ATT77 cmc/??., MiHCK 1978, s. 129.
TAMARA GABRUS'
świątyń unickich formowała się na gruncie lokalnego budownictwa okresu wcześniejszego,
czerpała zarówno z tradycji budowlanych Zachodu i Wschodu, jednocześnie korespondo-
wała z liturgicznymi kanonami prawosławia i katolicyzmu. Co więcej, ideowy program
Unii, zmierzający do pokonania niepotrzebnego sporu w świecie chrześcijańskim, sięgał
do wzorów powstałych jeszcze przed rozłamem Kościoła. Spór między dwoma głównymi
wyznaniami chrześcijańskimi toczył się w różnych sferach życia Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego. W architekturze Białorusi wyrażał się przeciwstawianiem dwóch genetycznie
różnych krzyżowo-kopułowych typów przestrzennych: bizantyjskiego, na planie krzyża
greckiego, oraz bazylikałnego, na planie krzyża łacińskiego. Kształt planu pod kopułą, na
poziomie sklepień, był jednocześnie wyrazem określonego programu teologicznego, przy-
pisywanego świątyni przez hierarchów. Jedyny zakon unicki - bazylianie, który w Wiel-
kim Księstwie Litewskim rozpoczął działalność w 1617 r., początkowo przestrzegał
reguły Bazylego Wielkiego, co powodowało wspólnotę rytu z działającymi w oparciu o te
same zasady zgromadzeniami prawosławnymi. Stanowiąca istotę Cerkwi unickiej idea
kompromisu pomiędzy zwalczającymi się wyznaniami ujawniła się w sposób szczególny
dopiero w architekturze późnego baroku. W planach wznoszonych podówczas cerkwi daje
się zauważyć tendencja do łączenia formy krótkiej bazyliki i krzyża równoramiennego.
Z ideą kompromisu wiąże się również zwyczaj orientowania większości cerkwi unickich
ołtarzem ku północy, a więc niezgodnie z kanonem. Charakterystyczny pod tym wzglę-
dem był przykład Połocka, gdzie świątynie trzech chrześcijańskich obrządków wybudo-
wane nad brzegiem Dźwiny Zachodniej miały prezbiteria zwrócone w różnych
kierunkach: prawosławny sobór Objawienia (Bogojawleński) na wschód, kościół jezu-
itów św. Stefana na zachód, zaś unicki sobór św. Zofii (Sofijski) ku północy.
Z największą konsekwencją i artyzmem idea zjednoczenia i pogodzenia wyznań była
realizowana w architekturze archidiecezji połockiej. Wynikało to przede wszystkim z ak-
tywności wybitnego hierarchy Floriana Hrebnickiego (1684-1762), który stał na jej czele
od 1719 r. a od 1748 r. pełnił równocześnie godność metropolity. W 1720 r. Hrebnicki
uczestniczył w soborze w Zamościu, podczas którego zmierzano do unifikacji Kościołów
w duchu rzymsko-katolickim i wprowadzono do obrządku unickiego katolickie symbole
wiary (zamiast wspólnych z prawosławiem). Architektura świątyń grecko-katolickich bu-
dowanych pod patronatem abpa Hrebnickiego spełniała poniekąd rolę pokojowego łącz-
nika między wyznaniami. Z jego inicjatywy w stylu wileńskiego baroku powstały
najwspanialsze murowane cerkwie bazyliańskie w Połocku, Berezweczu, Witebsku, Or-
szy i Tołoczynie.
Prawosławny sobór św. Zofii w Połocku (ił. 1), najstarsza chrześcijańska świątynia na
ziemiach Białorusi, przeszła w ręce unickie pod koniec XVI w. W 1607 r. spłonęła.
W trakcie odbudowy prowadzonej do 1618 r. na polecenie arcybiskupa Jozafata Kuncewi-
cza, usunięto „jako zbyteczne i piękna nijakiego nie przydające" zwieńczenia narożnych
wież obronnych umieszczone w XV w4 Podczas wojny północnej, w latach 1705-1710
miasto zajmowały wojska Piotra I, który brutalnie rozprawił się z unickimi duchownymi,
a w świątyni nakazał urządzić skład prochu. W dniu 1 maja 1710 r. wybuch niemal do-
szczętnie zniszczył prastare mury. W łatach 1738-1750 z fundacji abpa Hrebnickiego
wzniesiono na ich miejscu nowy wspaniały sobór św. Zofii. Wykończenie jego wnętrz
trwało do 1765 r. Powstała trój nawowa bazylika z dwuwieżową fasadą zwróconą na połu-
dnie. Długość poprzedniej budowli określiła szerokość nowej. Symetrycznie do trzech
- MHxanji A. TKAHOY, TVzapyc;' A777-ATT77 cmc/??., MiHCK 1978, s. 129.