DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Boberski, Wojciech: Domicilium Varsoviense: Fundacja biskupa Teodora Potockiego dla jezuitów koronnych (1721)*
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.70649#0511
Domicilium Varsoviense
503
oddelegowani zakonnicy po interwencji podejrzliwych „Litwinów” musieli szybko się
wycofać. Posesję wkrótce rozparcelowano i w części wydzierżawiono warszawskim
mieszczanom* * 5. Pozbawiona gospodarza, stała się łatwym celem samowolnych aneksji.
Nieznaczny kawałek zajęli ogrodzeniami swych ogrodów kapucyni i karmelitanki. Więk-
szy teren przywłaszczyli i zabudowali bracia Adam i Franciszek Szałapscy, którym kole-
gium rawskie wytoczyło długotrwały proces, zakończony latem 1701 r.6 Niekorzystne
okoliczności przyniosły wszakże prowincji polskiej sukces na „głównym froncie”: zanie-
pokojony realną utratą własności generał Tyrsus Gonzales wydał w końcu zgodę na zago-
spodarowanie pałacu Daniłowiczów7. Wspierani gorliwie przez prowincjała Stanisława
Wdziemborskiego, jezuici z Rawy przystąpili do adaptacji budynku do funkcji hospitium.
Dochody z wydzierżawionych gruntów oraz darowizny pozwoliły na wykonanie koniecz-
nych napraw. W jednej z sal pałacu urządzono kaplicę8. Został nakreślony plan sytuacyjny
terragium, uwzględniający najwcześniejszą zabudowę centralnego dzisiaj rejonu Warsza-
wy9. W 1706 r. prowincja litewska podjęła jeszcze jedną próbę wyrugowania koronnych
współbraci ze stolicy, udaremnił ją jednak ówczesny asystent niemiecko-polski o. Walen-
ty Queck. Kiedy komisja, powołana przez o. Michała Tamburiniego, nowego generała
zakonu, nakazała odsprzedanie nieruchomości władzom kolegium ze Starego Miasta,
w tajnym memoriale ujawnił on przełożonemu Towarzystwa brak dokumentu upoważnia-
jącego Opalińskich do podarowania jezuitom stołecznej siedziby, a co za tym idzie, zwią-
zane z zalecaną transakcją niebezpieczeństwo anulowania donacji10. Prawdopodobnie od
1715 r. superior i kilku braci z Rawy na stałe zamieszkało przy Daniłowiczowskiej,
od tego bowiem czasu katalogi notowały Terragium Varsoviense jako osobny podmiot
w szeregu rezydencji11.
Nr 617, dawniej Biblioteka Załuskich (1852)” [w:] id., Warszawa. Wybór publikacji, oprać. Konrad ZAWADZKI,
Warszawa 1967, t. 2, s. 10; ZAŁĘSKI, op. cit, t. IV/4, s. 1523.
5 APW, Zb. Korot. IV/51, s. 2 (odpis z Akt Starej Warszawy, ks. wójtowska 560, k. 408 z dn. 10 V 1674).
6 Franciszek Maksymilian SOBIESZCZAŃSKI, „Dopełnienia i poprawki pierwszej części rozprawy p. Juliana Barto-
szewicza pod tytułem Kościół Św. Andrzeja w Warszawie w Bibliotece Warszawskiej na miesiąc luty r. b. umieszczo-
nej”, Biblioteka Warszawska, 1850, t. II, s. 93-101; ZAŁĘSKI, op. cit., t. IV/4, s. 1523. Proces toczył się przed sądem
wójtowskim i asesorskim od 1697 r. Wystawione budynki przyznano następcom Szałapskich, sporny grunt wrócił do
zakonu.
7 ZAŁĘSKI, op. cit., t. III/2, s. 959 i t. IV/4, s. 1524.
8 APK, T. Schn. 707, nr 54, 57, 59 i 64; SOBIESZCZAŃSKI, „Dopełnienia ...”, s. 101; ZAŁĘSKI, op. cit., t. IV/4,
s. 1524; ZAWADZKI, op. cit., s. 22. Do głównych sponsorów remontu należeli: kasztelan kruszwicki Piotr Aleksander
Czapski, podskarbi Jan Przebendowski i jezuita Augustyn Wesel. W pierwszej obsadzie trzyosobowej placówki znalazł się
br. Paweł Rabowicz, zajmujący się wyrobem sztucznych kwiatów „do złudzenia naśladujących naturę” i przeznaczonych
do ozdoby ołtarzy (Jan POPLATEK, Jerzy PASZENDA, Słownik Jezuitów Artystów, Kraków 1972, s. 182).
9 Archiwum Prowincji Małopolskiej Tow. Jez. w Krakowie (dalej: APM TJ), sygn. 1367, f. 68v-69: Fundus Terragii
Varsavien. S. J. Prov. Pol. Anno 1702. Komentarz do planu stanowią zeznania świadków procesu z Szałapskimi, które
cytuje SOBIESZCZAŃSKI, „Dopełnienia ...”, s. 94-100. Oprócz Pałacu Daniłowiczów, pomiędzy ul. Senatorską (pla-
tea a P.P. Reformati in civitatem) a ul. Daniłowiczowską (via ad interim publico) zaznaczono murowany dwór Kryszpi-
nów (D.D. Kryszpin Lapidea), zapewne wojewody witebskiego Andrzeja Kryszpina-Kirszenszteina (zm. 1704),
i należącą do niego kuchnię (culind), która występowała na jezuicką posesję. Na gruncie zakonnym, u zbiegu Bielań-
skiej i Daniłowiczowskiej stał Domus Szałapski (wtedy kanonika łuckiego Adama Szałapskiego), a także - w głębi
zapuszczonego włoskiego ogrodu Daniłowiczów (rozciągał się pierwotnie od Bielańskiej po Miodową) - ich stajnie
(stabuli). Dalej na północ, za parkanem, znajdował się pałac wojewody mazowieckiego Wessla.
10 ZAŁĘSKI, op. cit., t. III/2, s. 959-962.
11 Zob. Catalogus Personarum et Officiorum Provinciae Poloniae Societatis Jesu pro anno 1715. W aktach konse-
kwentnie stosowano nazwę terragium (grunt), a od 1725 r. domicilium (siedziba, mieszkanie). Termin „rezydencja”,
desygnujący najbardziej zbliżoną kategorię domu zakonnego, był statutowo zakazany.
503
oddelegowani zakonnicy po interwencji podejrzliwych „Litwinów” musieli szybko się
wycofać. Posesję wkrótce rozparcelowano i w części wydzierżawiono warszawskim
mieszczanom* * 5. Pozbawiona gospodarza, stała się łatwym celem samowolnych aneksji.
Nieznaczny kawałek zajęli ogrodzeniami swych ogrodów kapucyni i karmelitanki. Więk-
szy teren przywłaszczyli i zabudowali bracia Adam i Franciszek Szałapscy, którym kole-
gium rawskie wytoczyło długotrwały proces, zakończony latem 1701 r.6 Niekorzystne
okoliczności przyniosły wszakże prowincji polskiej sukces na „głównym froncie”: zanie-
pokojony realną utratą własności generał Tyrsus Gonzales wydał w końcu zgodę na zago-
spodarowanie pałacu Daniłowiczów7. Wspierani gorliwie przez prowincjała Stanisława
Wdziemborskiego, jezuici z Rawy przystąpili do adaptacji budynku do funkcji hospitium.
Dochody z wydzierżawionych gruntów oraz darowizny pozwoliły na wykonanie koniecz-
nych napraw. W jednej z sal pałacu urządzono kaplicę8. Został nakreślony plan sytuacyjny
terragium, uwzględniający najwcześniejszą zabudowę centralnego dzisiaj rejonu Warsza-
wy9. W 1706 r. prowincja litewska podjęła jeszcze jedną próbę wyrugowania koronnych
współbraci ze stolicy, udaremnił ją jednak ówczesny asystent niemiecko-polski o. Walen-
ty Queck. Kiedy komisja, powołana przez o. Michała Tamburiniego, nowego generała
zakonu, nakazała odsprzedanie nieruchomości władzom kolegium ze Starego Miasta,
w tajnym memoriale ujawnił on przełożonemu Towarzystwa brak dokumentu upoważnia-
jącego Opalińskich do podarowania jezuitom stołecznej siedziby, a co za tym idzie, zwią-
zane z zalecaną transakcją niebezpieczeństwo anulowania donacji10. Prawdopodobnie od
1715 r. superior i kilku braci z Rawy na stałe zamieszkało przy Daniłowiczowskiej,
od tego bowiem czasu katalogi notowały Terragium Varsoviense jako osobny podmiot
w szeregu rezydencji11.
Nr 617, dawniej Biblioteka Załuskich (1852)” [w:] id., Warszawa. Wybór publikacji, oprać. Konrad ZAWADZKI,
Warszawa 1967, t. 2, s. 10; ZAŁĘSKI, op. cit, t. IV/4, s. 1523.
5 APW, Zb. Korot. IV/51, s. 2 (odpis z Akt Starej Warszawy, ks. wójtowska 560, k. 408 z dn. 10 V 1674).
6 Franciszek Maksymilian SOBIESZCZAŃSKI, „Dopełnienia i poprawki pierwszej części rozprawy p. Juliana Barto-
szewicza pod tytułem Kościół Św. Andrzeja w Warszawie w Bibliotece Warszawskiej na miesiąc luty r. b. umieszczo-
nej”, Biblioteka Warszawska, 1850, t. II, s. 93-101; ZAŁĘSKI, op. cit., t. IV/4, s. 1523. Proces toczył się przed sądem
wójtowskim i asesorskim od 1697 r. Wystawione budynki przyznano następcom Szałapskich, sporny grunt wrócił do
zakonu.
7 ZAŁĘSKI, op. cit., t. III/2, s. 959 i t. IV/4, s. 1524.
8 APK, T. Schn. 707, nr 54, 57, 59 i 64; SOBIESZCZAŃSKI, „Dopełnienia ...”, s. 101; ZAŁĘSKI, op. cit., t. IV/4,
s. 1524; ZAWADZKI, op. cit., s. 22. Do głównych sponsorów remontu należeli: kasztelan kruszwicki Piotr Aleksander
Czapski, podskarbi Jan Przebendowski i jezuita Augustyn Wesel. W pierwszej obsadzie trzyosobowej placówki znalazł się
br. Paweł Rabowicz, zajmujący się wyrobem sztucznych kwiatów „do złudzenia naśladujących naturę” i przeznaczonych
do ozdoby ołtarzy (Jan POPLATEK, Jerzy PASZENDA, Słownik Jezuitów Artystów, Kraków 1972, s. 182).
9 Archiwum Prowincji Małopolskiej Tow. Jez. w Krakowie (dalej: APM TJ), sygn. 1367, f. 68v-69: Fundus Terragii
Varsavien. S. J. Prov. Pol. Anno 1702. Komentarz do planu stanowią zeznania świadków procesu z Szałapskimi, które
cytuje SOBIESZCZAŃSKI, „Dopełnienia ...”, s. 94-100. Oprócz Pałacu Daniłowiczów, pomiędzy ul. Senatorską (pla-
tea a P.P. Reformati in civitatem) a ul. Daniłowiczowską (via ad interim publico) zaznaczono murowany dwór Kryszpi-
nów (D.D. Kryszpin Lapidea), zapewne wojewody witebskiego Andrzeja Kryszpina-Kirszenszteina (zm. 1704),
i należącą do niego kuchnię (culind), która występowała na jezuicką posesję. Na gruncie zakonnym, u zbiegu Bielań-
skiej i Daniłowiczowskiej stał Domus Szałapski (wtedy kanonika łuckiego Adama Szałapskiego), a także - w głębi
zapuszczonego włoskiego ogrodu Daniłowiczów (rozciągał się pierwotnie od Bielańskiej po Miodową) - ich stajnie
(stabuli). Dalej na północ, za parkanem, znajdował się pałac wojewody mazowieckiego Wessla.
10 ZAŁĘSKI, op. cit., t. III/2, s. 959-962.
11 Zob. Catalogus Personarum et Officiorum Provinciae Poloniae Societatis Jesu pro anno 1715. W aktach konse-
kwentnie stosowano nazwę terragium (grunt), a od 1725 r. domicilium (siedziba, mieszkanie). Termin „rezydencja”,
desygnujący najbardziej zbliżoną kategorię domu zakonnego, był statutowo zakazany.