DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Artykuły
DOI article:Boberski, Wojciech: Domicilium Varsoviense: Fundacja biskupa Teodora Potockiego dla jezuitów koronnych (1721)*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70649#0513
Domicilium Varsoviense
505
zgodę od porozumienia, w marcu 1721 r. Potocki poinformował oficjalnie prowincjała li-
tewskiego, o. Aleksandra Sawickiego, o zamiarze wystawienia prywatnej kaplicy15. Oży-
wione negocjacje zakończyły się w dniu 18 czerwca 1721 r„ gdy w obecności biskupa
Potockiego obaj prowincjałowie (polski, ks. Szczepan Szczaniecki i litewski, ks. Aleksan-
der Sawicki) podpisali w Warszawie szczegółowe zasady funkcjonowania planowanej świą-
tyni. Zgodnie z nimi Sacellum in Terragio R. D. Patrum Polonis Provincis służyć miało
wyłącznie fundatorowi i jego bliskiej rodzinie (w późniejszej nomenklaturze narzucający się
termin „kaplica Potockich” nie był jednak stosowany). Umowa zakazywała odbywania pu-
blicznych nabożeństw, kazań oraz katechizacji, a prywatnemu charakterowi budowli winna
odpowiadać zarówno jej niewielka skala (wymiary ustalono na 13 łokci szerokości i 24 łokcie
długości, t. j. ok. 7, 7 x 14, 3 m), jak również lokalizacja wewnątrz ogrodzonej posesji16 17.
Budowa ruszyła natychmiast po wspomnianej umowie prowincjałów. Już na początku
lipca (zapewne w niedzielę 6 lipca 1721) Potocki uroczyście poświęcił kamień węgielny.
Datę pozwala uściślić list z dnia 10 tego miesiąca, w którym Augustyn Locci donosił
hetmanowi Sieniawskiemu, że pomimo choroby biskup warmiński ... był przed kilku
dniami na zatrzęciu swei fundacyi Ojców Jezuitów Rawskich Collegium przed Marievi-
lem pierwszego kamienia11. Potocki, który przebywał w Warszawie do końca roku, nie
tylko czuwał osobiście nad postępem robót, ale - ku wielkiej konsternacji „Litwinów” -
występował z modyfikacjami naruszającymi wspomniane porozumienie. Zaledwie po
miesiącu budowy, prowincjał Szczaniecki musiał sążniście tłumaczyć się swemu litew-
skiemu odpowiednikowi, że zarówno powiększenie świątyni ponad ustalone wymiary, jak
również jej usytuowanie bezpośrednio przy drodze do miasta (t.j. przy ul. Senatorskiej)
były samodzielnymi decyzjami fundatora (motuprioprio, sine ullins Nostrum vel impulsi-
ve, vel etiam executive adminicula). Nie widział przy tym sposobu, aby ktokolwiek mógł
powstrzymać rozpoczęte prace bez narażenia się na niechęć biskupa, pretensje architekta
i bez wydania całego zakonu na wielką niesławę18.
Jesienią 1722 r. budowa sacellum a także przyległych pomieszczeń (cubiculi) została
ukończona. Kronikarz kolegium na Starym Mieście odnotował, że w niedzielę 25 paź-
dziernika, ku wielkiemu umartwieniu Ojców litewskich19 miejscowy ordynariusz, biskup
15 APK, T. Schn. 707, nr 61-62; o. A. Sawicki, do o. W. Lindemeiera (zapewne animatora całego warszawskiego
przedsięwzięcia, byłego rektora kolegium w Toruniu, od 1717 r. nadwornego teologa Pilawity, a później dożywotniego
superiora Domicilium Varsoviense) z 29 III 1721: Exposuit mihi Celsissimus Episcopus Varmiensis suam intentionem
aedificandi Varsaviae in Terragio Provinciae Poloniae Capellam decenti Nostrum, ac private potissimum usui inten-
tam; quia tamen et Sibi, ac familiae suae vicinae foret peropportunas ... Prowincjał domagał się jednak ograniczeń: ut
hoc Capella private usui intentas, ex parvo spatio circumscripta, ut pospulo illuc attrahendo nullus possit esse locus;
atq. Intra Sepes Terragii deberet erigi, ita ut ad earn ab extra pospulo praesertim alterius sexus non pateat acessus.
16 APM TJ, Conventio Provincialis Pol. cum Lith. de area Capella Terragii Varsav., cyt. wg ZAŁĘSKI, op. cit, t. 111/2,
s. 965 i t. IV/4, s. 1525.
17 Biblioteka Czartoryskich w Krakowie (dalej: B. Czart.), Zbiór listów, sygn. 5872, nr 21685, por. Piotr BOHDZIE-
WICZ, Korespondencja artystyczna Elżbiety Sieniawskiej z lat 1700-1729 w zbiorach Czartoryskich w Krakowie, Lu-
blin 1964, s. 150. Bohdziewicz opuścił słabo czytelne cztery ostatnie wyrazy i odniósł informację do kolegium w Rawie.
List jest opatrzony wyłącznie dzienną datą d. 10, lecz nie ulega wątpliwości, że napisano go 10 VII 1721 r., zawiera
bowiem wiadomość o nagłym zgonie ówczesnego biskupa chełmińskiego, podkanclerzego Jana Kazimierza Bokuma,
który zmarł 30 VI t. r.
18 APK, T. Sch. 707, nr 56 (Copia literarum ad RP. Prov. Lithuan. Missarum a RP Provinc. Polonj, list pisany
z Gdańska 1 VIII 1721. W następnych tygodniach, bezsilne władze zakonu przypominały biskupowi o wykluczeniu
publicznych funkcji kaplicy, zob. ibid., nr 74-75 (o. M. Tamburini do bpa T. Potockiego, 16 VIII1721) oraz nr 79 i 84
(o. W. Queck do o. W. Lindemeiera, 16 VIII1721 i 13 XII1721).
19 Archivum Romanum Societatis Jesu (dalej: ARSI; fotokopie w APM TJ), Hist. Dom. Prof, et Collegii Varsov.
1670-1766; ZAŁĘSKI, op. cit., t. III/2, s. 965 i t. IV/2, s. 874.
505
zgodę od porozumienia, w marcu 1721 r. Potocki poinformował oficjalnie prowincjała li-
tewskiego, o. Aleksandra Sawickiego, o zamiarze wystawienia prywatnej kaplicy15. Oży-
wione negocjacje zakończyły się w dniu 18 czerwca 1721 r„ gdy w obecności biskupa
Potockiego obaj prowincjałowie (polski, ks. Szczepan Szczaniecki i litewski, ks. Aleksan-
der Sawicki) podpisali w Warszawie szczegółowe zasady funkcjonowania planowanej świą-
tyni. Zgodnie z nimi Sacellum in Terragio R. D. Patrum Polonis Provincis służyć miało
wyłącznie fundatorowi i jego bliskiej rodzinie (w późniejszej nomenklaturze narzucający się
termin „kaplica Potockich” nie był jednak stosowany). Umowa zakazywała odbywania pu-
blicznych nabożeństw, kazań oraz katechizacji, a prywatnemu charakterowi budowli winna
odpowiadać zarówno jej niewielka skala (wymiary ustalono na 13 łokci szerokości i 24 łokcie
długości, t. j. ok. 7, 7 x 14, 3 m), jak również lokalizacja wewnątrz ogrodzonej posesji16 17.
Budowa ruszyła natychmiast po wspomnianej umowie prowincjałów. Już na początku
lipca (zapewne w niedzielę 6 lipca 1721) Potocki uroczyście poświęcił kamień węgielny.
Datę pozwala uściślić list z dnia 10 tego miesiąca, w którym Augustyn Locci donosił
hetmanowi Sieniawskiemu, że pomimo choroby biskup warmiński ... był przed kilku
dniami na zatrzęciu swei fundacyi Ojców Jezuitów Rawskich Collegium przed Marievi-
lem pierwszego kamienia11. Potocki, który przebywał w Warszawie do końca roku, nie
tylko czuwał osobiście nad postępem robót, ale - ku wielkiej konsternacji „Litwinów” -
występował z modyfikacjami naruszającymi wspomniane porozumienie. Zaledwie po
miesiącu budowy, prowincjał Szczaniecki musiał sążniście tłumaczyć się swemu litew-
skiemu odpowiednikowi, że zarówno powiększenie świątyni ponad ustalone wymiary, jak
również jej usytuowanie bezpośrednio przy drodze do miasta (t.j. przy ul. Senatorskiej)
były samodzielnymi decyzjami fundatora (motuprioprio, sine ullins Nostrum vel impulsi-
ve, vel etiam executive adminicula). Nie widział przy tym sposobu, aby ktokolwiek mógł
powstrzymać rozpoczęte prace bez narażenia się na niechęć biskupa, pretensje architekta
i bez wydania całego zakonu na wielką niesławę18.
Jesienią 1722 r. budowa sacellum a także przyległych pomieszczeń (cubiculi) została
ukończona. Kronikarz kolegium na Starym Mieście odnotował, że w niedzielę 25 paź-
dziernika, ku wielkiemu umartwieniu Ojców litewskich19 miejscowy ordynariusz, biskup
15 APK, T. Schn. 707, nr 61-62; o. A. Sawicki, do o. W. Lindemeiera (zapewne animatora całego warszawskiego
przedsięwzięcia, byłego rektora kolegium w Toruniu, od 1717 r. nadwornego teologa Pilawity, a później dożywotniego
superiora Domicilium Varsoviense) z 29 III 1721: Exposuit mihi Celsissimus Episcopus Varmiensis suam intentionem
aedificandi Varsaviae in Terragio Provinciae Poloniae Capellam decenti Nostrum, ac private potissimum usui inten-
tam; quia tamen et Sibi, ac familiae suae vicinae foret peropportunas ... Prowincjał domagał się jednak ograniczeń: ut
hoc Capella private usui intentas, ex parvo spatio circumscripta, ut pospulo illuc attrahendo nullus possit esse locus;
atq. Intra Sepes Terragii deberet erigi, ita ut ad earn ab extra pospulo praesertim alterius sexus non pateat acessus.
16 APM TJ, Conventio Provincialis Pol. cum Lith. de area Capella Terragii Varsav., cyt. wg ZAŁĘSKI, op. cit, t. 111/2,
s. 965 i t. IV/4, s. 1525.
17 Biblioteka Czartoryskich w Krakowie (dalej: B. Czart.), Zbiór listów, sygn. 5872, nr 21685, por. Piotr BOHDZIE-
WICZ, Korespondencja artystyczna Elżbiety Sieniawskiej z lat 1700-1729 w zbiorach Czartoryskich w Krakowie, Lu-
blin 1964, s. 150. Bohdziewicz opuścił słabo czytelne cztery ostatnie wyrazy i odniósł informację do kolegium w Rawie.
List jest opatrzony wyłącznie dzienną datą d. 10, lecz nie ulega wątpliwości, że napisano go 10 VII 1721 r., zawiera
bowiem wiadomość o nagłym zgonie ówczesnego biskupa chełmińskiego, podkanclerzego Jana Kazimierza Bokuma,
który zmarł 30 VI t. r.
18 APK, T. Sch. 707, nr 56 (Copia literarum ad RP. Prov. Lithuan. Missarum a RP Provinc. Polonj, list pisany
z Gdańska 1 VIII 1721. W następnych tygodniach, bezsilne władze zakonu przypominały biskupowi o wykluczeniu
publicznych funkcji kaplicy, zob. ibid., nr 74-75 (o. M. Tamburini do bpa T. Potockiego, 16 VIII1721) oraz nr 79 i 84
(o. W. Queck do o. W. Lindemeiera, 16 VIII1721 i 13 XII1721).
19 Archivum Romanum Societatis Jesu (dalej: ARSI; fotokopie w APM TJ), Hist. Dom. Prof, et Collegii Varsov.
1670-1766; ZAŁĘSKI, op. cit., t. III/2, s. 965 i t. IV/2, s. 874.