DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Artykuły
DOI article:Boberski, Wojciech: Domicilium Varsoviense: Fundacja biskupa Teodora Potockiego dla jezuitów koronnych (1721)*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70649#0514
506
Wojciech Boberski
poznański Piotr Tarło dokonał konsekracji kaplicy p.w. Św. Krzyża i św. Franciszka Ksa-
werego, fundator odprawił pierwszą mszę, zaś jego siostrzeniec i wychowanek, przyszły
sufragan krakowski ks. Michał Kunicki, wygłosił okolicznościowe kazanie20. Uroczystość
zgromadziła rzesze dostojników biorących wówczas udział w obradach sejmu pod laską
podskarbiego Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego. Jezuici uczcili Pilawitę okazałą
marmurową tablicą, która zdobiła fasadę budowli aż do jej zburzenia (ił. 20). Wykuty na
niej złocony napis mógłby wskazywać, że głównym patronem świątyni był wyłącznie św.
Franciszek Ksawery, któremu Potocki zawdzięczał szczególne łaski i z którym wiązał na-
dzieje ubłagania łask dla nieszczęśliwej Ojczyzny21, zaś wezwanie Św. Krzyża - odnoszone
zazwyczaj do symboliki herbu Pilawity (półtrzecia krzyża) - pojawiło się nieco później.
Deo Hominio Passo
EX HUMILI RECOGNITIONE
Thaumaturgo Xaverio
Ex VOTI GRATITUDINE
Societatis Jesu Provinc. Polonae
Ex LIBERALI PIETATE
AEDEM HANC EREXIT
Celsissimus S.R.I. Princeps. Illsm. Rndsm. Domin
Dominus Theodorus a Potok Potocki
Episcopus Varmiensis
ET SAMBIENSIS
Hanc gratam memoriam anno Dni 1722 posuit fundatori suo
obligata Societatis Jesu22
Z uwagi na krótki, zaledwie 16 miesięczny okres inwestycji, można by powątpiewać
o jej całkowitym ukończeniu, jednak o niespotykanym pośpiechu robót (mogło to wyni-
kać z zamiaru chorego biskupa przygotowania sobie miejsca pochówku23) zgodnie infor-
mują kronikarze oraz autorzy współczesnych panegiryków, publikowanych z okazji
nominacji Potockiego na arcybiskupstwo gnieźnieńskie24.
20 Ks. Tomasz GRODZICKI, „Mowa Parafialna na Poświęcenie Kościoła”, [w:] id., Mowy Parafialne w kościele
S. Jędrzeja miane w Warszawie, dla wygody nie mogących być na kazaniach w domu do przeczytania ofiarowane,
Warszawa 1795, t. IV/2, s. 2.
21 Archiwum Parafii Św. Andrzeja przy kościele św. Karola Boromeusza w Warszawie (ul. Chłodna), ks. Józef STECKI,
Opis historyczny parafii Sgo Andrzeja przy kościele Sgo Karola Boromeusza w Warszawie przez ... wikariusza tegoż
kościoła sporządzony w roku 1859 (dalej: STECKI), s. 6; SOBIESZCZAŃSKI, „Dopełnienia ...”, s. 103; ZAŁĘSKI,
op. cit, t. IV/4, s. 1524.
22 Tłumaczenie wg ks. Franciszek Ksawery KUROWSKI SP, Pamiątki miasta Warszawy, wyd. Eugeniusz SZWAN-
KOWSKI, t. II, Warszawa 1949, s. 78-79: Bogu Człowiekowi Umęczonemu, wedle pokornego uznania na imię Cudo-
twórcy Xawerego w zamiarze wdzięczności, dla Zgromadzenia Jezusowego prowincji polskiej ze szczodrej pobożności
świątynię tę wystawił Jaśnie Oświecony świętego rzymskiego państwa książę, najprzewielebniejszy ksiądz Teodor na
Potoku Potocki biskup warmiński i sambiński. Tę pamiątkę wdzięczności roku pańskiego 1722 położyło fundatorowi
swemu obowiązane Towarzystwo Jezusowe. Kaplica Św. Krzyża stała się w Warszawie trzecią (po kościele misjonarzy
i kościele gwardiackim) świątynia pod tym wezwaniem.
23 O ówczesnym kalendarium Potockiego zob. Anton EICHHORN, „Geschichte der Ermlandischen Bischofswahlen“,
Zeitschrift fur die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands, 2: 1863, s. 85-89; KORYTKOWSKI, op. cit., t. 4, Poznań
1891, s. 449-452. W latach 1726-1731 Pompeo Ferrari zbudował Potockiemu kaplicę grobową przy katedrze w Gnieźnie.
24 Annuo duntaxat labore lassavit artificem, & in una aestate Florum Fasciculus, Divinae Salvatoris Humanitati pul-
cherrimam Nazareth ista/ consecrasti; sic Numen Senatoria urbanitate accipis humanissimus, dum intra Senatorum
Palatia hospitium aperis ... [w:] Pilava ad Salutem populorum exaltatus in Celsissimo ... Theodoro Andrea a Potok
Potocki Dei Apostolicae Sedis Gratia ... a Polona Provincia Societatis Jesu ..., Varsavia 1724, k. S. W konkurencji
Wojciech Boberski
poznański Piotr Tarło dokonał konsekracji kaplicy p.w. Św. Krzyża i św. Franciszka Ksa-
werego, fundator odprawił pierwszą mszę, zaś jego siostrzeniec i wychowanek, przyszły
sufragan krakowski ks. Michał Kunicki, wygłosił okolicznościowe kazanie20. Uroczystość
zgromadziła rzesze dostojników biorących wówczas udział w obradach sejmu pod laską
podskarbiego Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego. Jezuici uczcili Pilawitę okazałą
marmurową tablicą, która zdobiła fasadę budowli aż do jej zburzenia (ił. 20). Wykuty na
niej złocony napis mógłby wskazywać, że głównym patronem świątyni był wyłącznie św.
Franciszek Ksawery, któremu Potocki zawdzięczał szczególne łaski i z którym wiązał na-
dzieje ubłagania łask dla nieszczęśliwej Ojczyzny21, zaś wezwanie Św. Krzyża - odnoszone
zazwyczaj do symboliki herbu Pilawity (półtrzecia krzyża) - pojawiło się nieco później.
Deo Hominio Passo
EX HUMILI RECOGNITIONE
Thaumaturgo Xaverio
Ex VOTI GRATITUDINE
Societatis Jesu Provinc. Polonae
Ex LIBERALI PIETATE
AEDEM HANC EREXIT
Celsissimus S.R.I. Princeps. Illsm. Rndsm. Domin
Dominus Theodorus a Potok Potocki
Episcopus Varmiensis
ET SAMBIENSIS
Hanc gratam memoriam anno Dni 1722 posuit fundatori suo
obligata Societatis Jesu22
Z uwagi na krótki, zaledwie 16 miesięczny okres inwestycji, można by powątpiewać
o jej całkowitym ukończeniu, jednak o niespotykanym pośpiechu robót (mogło to wyni-
kać z zamiaru chorego biskupa przygotowania sobie miejsca pochówku23) zgodnie infor-
mują kronikarze oraz autorzy współczesnych panegiryków, publikowanych z okazji
nominacji Potockiego na arcybiskupstwo gnieźnieńskie24.
20 Ks. Tomasz GRODZICKI, „Mowa Parafialna na Poświęcenie Kościoła”, [w:] id., Mowy Parafialne w kościele
S. Jędrzeja miane w Warszawie, dla wygody nie mogących być na kazaniach w domu do przeczytania ofiarowane,
Warszawa 1795, t. IV/2, s. 2.
21 Archiwum Parafii Św. Andrzeja przy kościele św. Karola Boromeusza w Warszawie (ul. Chłodna), ks. Józef STECKI,
Opis historyczny parafii Sgo Andrzeja przy kościele Sgo Karola Boromeusza w Warszawie przez ... wikariusza tegoż
kościoła sporządzony w roku 1859 (dalej: STECKI), s. 6; SOBIESZCZAŃSKI, „Dopełnienia ...”, s. 103; ZAŁĘSKI,
op. cit, t. IV/4, s. 1524.
22 Tłumaczenie wg ks. Franciszek Ksawery KUROWSKI SP, Pamiątki miasta Warszawy, wyd. Eugeniusz SZWAN-
KOWSKI, t. II, Warszawa 1949, s. 78-79: Bogu Człowiekowi Umęczonemu, wedle pokornego uznania na imię Cudo-
twórcy Xawerego w zamiarze wdzięczności, dla Zgromadzenia Jezusowego prowincji polskiej ze szczodrej pobożności
świątynię tę wystawił Jaśnie Oświecony świętego rzymskiego państwa książę, najprzewielebniejszy ksiądz Teodor na
Potoku Potocki biskup warmiński i sambiński. Tę pamiątkę wdzięczności roku pańskiego 1722 położyło fundatorowi
swemu obowiązane Towarzystwo Jezusowe. Kaplica Św. Krzyża stała się w Warszawie trzecią (po kościele misjonarzy
i kościele gwardiackim) świątynia pod tym wezwaniem.
23 O ówczesnym kalendarium Potockiego zob. Anton EICHHORN, „Geschichte der Ermlandischen Bischofswahlen“,
Zeitschrift fur die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands, 2: 1863, s. 85-89; KORYTKOWSKI, op. cit., t. 4, Poznań
1891, s. 449-452. W latach 1726-1731 Pompeo Ferrari zbudował Potockiemu kaplicę grobową przy katedrze w Gnieźnie.
24 Annuo duntaxat labore lassavit artificem, & in una aestate Florum Fasciculus, Divinae Salvatoris Humanitati pul-
cherrimam Nazareth ista/ consecrasti; sic Numen Senatoria urbanitate accipis humanissimus, dum intra Senatorum
Palatia hospitium aperis ... [w:] Pilava ad Salutem populorum exaltatus in Celsissimo ... Theodoro Andrea a Potok
Potocki Dei Apostolicae Sedis Gratia ... a Polona Provincia Societatis Jesu ..., Varsavia 1724, k. S. W konkurencji