DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Artykuły
DOI article:Boberski, Wojciech: Domicilium Varsoviense: Fundacja biskupa Teodora Potockiego dla jezuitów koronnych (1721)*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70649#0515
Domicilium Varsoviense
507
Kaplica (nazywana również kościołem) od początku budziła podziw. W długim szere-
gu fundatorskich zasług Pilawity towarzyszyły jej najbardziej kwieciste epitety. Pisano, że
cackiem jest wewnątrz i cackiem zewnątrz25, że zachwyca wytwornością26 i kolorami27, że
jest apokaliptyczną perłą i trzynastą bramą do nieba. Zdumiona była Polska tym dziełem
wspaniałym, choć niewielkim, skończonym i urządzonym, stworzonym raczej niż wykona-
nym pracą rąk28. Powtarzano, że od fundamentów wzniesiono Augustam Residentiam
cum sacełło29 i Venustissimum Sacrarium et Collegium39. Kacper Niesiecki przyznawał,
że prymas ufundował: kościół pod tytułem S. Krzyża y Domicilium zakonowi naszemu z
gruntu, piękną architekturą31, a konkretny dr Chrystian Emdtel (1730) zwróciwszy uwagę
na zalety całego zespołu, zaliczył sacełło cum dupłici domiciłio, variis aedificiis etpałatio
laterałiter [juncto perquam magnifice augetj do najznakomitszych budowli stolicy32.
Na główny kompleks gmachów, oprócz świątyni i przyległych do niej traktów miesz-
kalnych (cubicułi)33, składały się budynki usytuowane wokół podwórza (area major) za
prezbiterium. Zachowany fragment historii placówki pozwala prześledzić chronologię
kolejnych inwestycji. Pod rokiem 1727 odnotowano ukończenie, dwóch murowanych ofi-
cyn (na miejscu drewnianych), które kosztowały prymasa 8 tys. złotych. W latach 1728-
1729 zbudowany został prostopadły do nich parterowy pałacyk (lateribus mansio non
inelegans), przykryty mansardowym dachem i służący jako hospicjum dla jezuitów koron-
nych „w delegacji”. W 1730 r. założono za nim ogród (hortus domesticus), podzielony na
kwatery i rozciągnięty ku ulicy Daniłowieżowskiej34. Finansowane przez prymasa prace
budowlane i artystyczne trwały do końca 3. dekady XVIII w. Na gruncie zakonnym pomno-
żona wówczas została liczba domów i dworków, w części przekazywanych dzierżawcom35.
o Gniezno Potocki nie należał do faworytów, zanim zmarli wyżej notowani od niego kandydaci: bp płocki Ludwik
Załuski (zm. 24 XII 1721) i bp poznański Piotr Tarło (zm. 19 XI 1722). August II podjął decyzję pod koniec obrad
sejmu 1722, oficjalnej nominacji udzielił 6 grudnia 1722 r„ natomiast na bullę papieską oczekiwano jeszcze cały rok.
25 Julian BARTOSZEWICZ, „Kościół Sgo Andrzeja i kanoniczki w Warszawie”, Biblioteka Warszawska, 1850, t. I,
s. 201; SOBIESZCZAŃSKI, „Dopełnienia ...”, s. 102, 104; ZAŁĘSKI, op. cit, t. III/2, s. 653, 965.
26... miram elegantiam omnim concelebratur cyt. za: Stanisław KONARSKI, „Genealogia domus Potocciorum Celsis-
sime Principi Theodoro Potocki dedicata”, [w:] Józef A. ZAŁUSKI, Opera omnia Pauli Comitis in Aureo Potok Pila-
vitae Potocki..., Varsaviae 1747, s. 342).
27 Magnificum istud, licet haud magnum. Gemmam dixerim a pretio: Iridem a pulcherimis coloribus: Stellam ab auri
splendore [...], cyt. za: CruxEuropae, Ecclesiae Polonae, et Reipublicae, Celsissimae Familiae, Clientum, etPaupe-
rum Dolentissima Mors Celsissimi Principis Theodori Potocki Archi-Episcopi Gnesnensis ..., nec non Fundatialibus
Residentiis Varsaviensi et Lanciciensi. Deplorata Anno Dei in Cruce morientis 1738. d. 12 Novembris, Typis SRM
Coll. Societatis Jesu, Varsaviae, k. C.
28 Mirata est Polonia opus Magnificus & non magnum; promtum & comptum, potiusque; creatur, quam manufactum
[w:] Pilawa ad Salutem ..., k. S.
29 Athanazy DUŃSKI, A deo datus orthodoxe Septentrioni... Theodorus a Potok Potocki, Varsaviae 1724, k. H; Adria-
nus MIASKOWSKI SJ, Deus in Essentia Unus in Personis Trinus sex Disputationibus theologice propugnatus ...,
Pragae (Typis Universitatis Carolo-Ferdinandeae in Collegio Societatis Jesu ad S. Clementem) 1723, k. d2.
30 Honor et Gloria Potoccianae Crucis in Gentilitio Pilawa Celsissimi ac Reverendissimi Principis Domini D. Theodori
de Potok Potocki ... sub Solennem Gnesnae Inaugurationem exaltate ... a Claro Montano Mariaeburgo Ordinis
S. Pauli... adorate, [ok. 1725], k. F2.
31 Kacper NIESIECKI SJ, Korona polska przy zlotey wolności... podana, t. III, Lwów 1740, s. 706.
32 Christian Henirich ERNDTEL, Warsaviaphisice illustrata ..., Dresdae 1730, s. 17.
33 Już w grudniu 1721 r. o. Walenty Queck pisał o wybudowaniu cubiculi, które wprawdzie nie były uwzględnione
w umowie prowincjałów, to jednak z nią nie kolidowały, zob. APK, T. Schn. 707, nr 79 (o. W Queck do o. W Lindeme-
iera, 13 XII 1721).
34 ARSI, Polonica 59, k. 66v-67v {Historia Domicilii Varsaviensis Societatis Jesu ab anno 1727 ad annum 1730). APM
TJ, tom fotokopii nr 70.
35 Wg wymiaru podatkowego przedmieść Starej Warszawy z 1743 r. do zakonu należało 13 budynków przy Bielańskiej
507
Kaplica (nazywana również kościołem) od początku budziła podziw. W długim szere-
gu fundatorskich zasług Pilawity towarzyszyły jej najbardziej kwieciste epitety. Pisano, że
cackiem jest wewnątrz i cackiem zewnątrz25, że zachwyca wytwornością26 i kolorami27, że
jest apokaliptyczną perłą i trzynastą bramą do nieba. Zdumiona była Polska tym dziełem
wspaniałym, choć niewielkim, skończonym i urządzonym, stworzonym raczej niż wykona-
nym pracą rąk28. Powtarzano, że od fundamentów wzniesiono Augustam Residentiam
cum sacełło29 i Venustissimum Sacrarium et Collegium39. Kacper Niesiecki przyznawał,
że prymas ufundował: kościół pod tytułem S. Krzyża y Domicilium zakonowi naszemu z
gruntu, piękną architekturą31, a konkretny dr Chrystian Emdtel (1730) zwróciwszy uwagę
na zalety całego zespołu, zaliczył sacełło cum dupłici domiciłio, variis aedificiis etpałatio
laterałiter [juncto perquam magnifice augetj do najznakomitszych budowli stolicy32.
Na główny kompleks gmachów, oprócz świątyni i przyległych do niej traktów miesz-
kalnych (cubicułi)33, składały się budynki usytuowane wokół podwórza (area major) za
prezbiterium. Zachowany fragment historii placówki pozwala prześledzić chronologię
kolejnych inwestycji. Pod rokiem 1727 odnotowano ukończenie, dwóch murowanych ofi-
cyn (na miejscu drewnianych), które kosztowały prymasa 8 tys. złotych. W latach 1728-
1729 zbudowany został prostopadły do nich parterowy pałacyk (lateribus mansio non
inelegans), przykryty mansardowym dachem i służący jako hospicjum dla jezuitów koron-
nych „w delegacji”. W 1730 r. założono za nim ogród (hortus domesticus), podzielony na
kwatery i rozciągnięty ku ulicy Daniłowieżowskiej34. Finansowane przez prymasa prace
budowlane i artystyczne trwały do końca 3. dekady XVIII w. Na gruncie zakonnym pomno-
żona wówczas została liczba domów i dworków, w części przekazywanych dzierżawcom35.
o Gniezno Potocki nie należał do faworytów, zanim zmarli wyżej notowani od niego kandydaci: bp płocki Ludwik
Załuski (zm. 24 XII 1721) i bp poznański Piotr Tarło (zm. 19 XI 1722). August II podjął decyzję pod koniec obrad
sejmu 1722, oficjalnej nominacji udzielił 6 grudnia 1722 r„ natomiast na bullę papieską oczekiwano jeszcze cały rok.
25 Julian BARTOSZEWICZ, „Kościół Sgo Andrzeja i kanoniczki w Warszawie”, Biblioteka Warszawska, 1850, t. I,
s. 201; SOBIESZCZAŃSKI, „Dopełnienia ...”, s. 102, 104; ZAŁĘSKI, op. cit, t. III/2, s. 653, 965.
26... miram elegantiam omnim concelebratur cyt. za: Stanisław KONARSKI, „Genealogia domus Potocciorum Celsis-
sime Principi Theodoro Potocki dedicata”, [w:] Józef A. ZAŁUSKI, Opera omnia Pauli Comitis in Aureo Potok Pila-
vitae Potocki..., Varsaviae 1747, s. 342).
27 Magnificum istud, licet haud magnum. Gemmam dixerim a pretio: Iridem a pulcherimis coloribus: Stellam ab auri
splendore [...], cyt. za: CruxEuropae, Ecclesiae Polonae, et Reipublicae, Celsissimae Familiae, Clientum, etPaupe-
rum Dolentissima Mors Celsissimi Principis Theodori Potocki Archi-Episcopi Gnesnensis ..., nec non Fundatialibus
Residentiis Varsaviensi et Lanciciensi. Deplorata Anno Dei in Cruce morientis 1738. d. 12 Novembris, Typis SRM
Coll. Societatis Jesu, Varsaviae, k. C.
28 Mirata est Polonia opus Magnificus & non magnum; promtum & comptum, potiusque; creatur, quam manufactum
[w:] Pilawa ad Salutem ..., k. S.
29 Athanazy DUŃSKI, A deo datus orthodoxe Septentrioni... Theodorus a Potok Potocki, Varsaviae 1724, k. H; Adria-
nus MIASKOWSKI SJ, Deus in Essentia Unus in Personis Trinus sex Disputationibus theologice propugnatus ...,
Pragae (Typis Universitatis Carolo-Ferdinandeae in Collegio Societatis Jesu ad S. Clementem) 1723, k. d2.
30 Honor et Gloria Potoccianae Crucis in Gentilitio Pilawa Celsissimi ac Reverendissimi Principis Domini D. Theodori
de Potok Potocki ... sub Solennem Gnesnae Inaugurationem exaltate ... a Claro Montano Mariaeburgo Ordinis
S. Pauli... adorate, [ok. 1725], k. F2.
31 Kacper NIESIECKI SJ, Korona polska przy zlotey wolności... podana, t. III, Lwów 1740, s. 706.
32 Christian Henirich ERNDTEL, Warsaviaphisice illustrata ..., Dresdae 1730, s. 17.
33 Już w grudniu 1721 r. o. Walenty Queck pisał o wybudowaniu cubiculi, które wprawdzie nie były uwzględnione
w umowie prowincjałów, to jednak z nią nie kolidowały, zob. APK, T. Schn. 707, nr 79 (o. W Queck do o. W Lindeme-
iera, 13 XII 1721).
34 ARSI, Polonica 59, k. 66v-67v {Historia Domicilii Varsaviensis Societatis Jesu ab anno 1727 ad annum 1730). APM
TJ, tom fotokopii nr 70.
35 Wg wymiaru podatkowego przedmieść Starej Warszawy z 1743 r. do zakonu należało 13 budynków przy Bielańskiej