Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (74.2012)

508

Wojciech Boberski

Warto odnotować, że w bezpośrednim sąsiedztwie posesji podjęto w tym samym czasie
wiele inwestycji budowlanych. Naprzeciwko, z inicjatywy królewicza Jakuba Sobieskie-
go rozpoczynał się generalny remont Mary wilu (1721), tuż obok, na miej scu późniejszego
ratusza, stawały dwa okazałe pałace: murowany dla Marii Ludwiki z Morsztynów Bieliń-
skiej (1722)* * * * * 36oraz budowany z pruska w drzewo y cegłę z trynkowaniem pałac Jakuba
Henryka Flemminga (przed 1728)37. Związkom arcybiskupa Potockiego z domicilium
sprzyjało bez wątpienia sąsiedztwo jego nowego prywatnego pałacu wzniesionego w koń-
cu lat 20. XVIII w. przy ulicy Bielańskiej (nr hip. 607), po drugiej stronie ulicy Daniłowi-
czowskiej, zapewne nie bez udziału twórców zatrudnianych u jezuitów38.

i Daniłowieżowskiej, w tym kamienica narożna (hip. 465). Lustracja z 1754 r. odnotowuje 14 domów, pomiar łokciowy
z 1764 r. 18 działek zabudowanych dworkami i domami, a taryfa z 1770 - 12 budynków, wśród nich dwie następne
kamienice przy ul. Bielańskiej, zob. Źródła do dziejów Warszawy. Rejestry podatkowe i taryfy nieruchomości 1510-
1770, wyd. Anna BERDECKA i im, Warszawa 1963, s. 353, 361-362, 427-429, 470-472; Biblioteka Uniwersytecka
w Warszawie (dalej: BUW), rkps 121: Opisanie wszystkich ulic w Warszawie względem pomiaru łokciowego (1764).
36 Pałac zajął miejsce dawnego dworu Potrykowskich. Sprzedany przez Bielińskich (za 30 tys. zł) w 1733 r., trafił do
Stanisława Wincentego Jabłonowskiego, który zbył go architektowi Janowi Zygmuntowi Deyblowi, a po jego śmierci
(1754) odkupił od wdowy. Budowla (widoczna na planach Wemecka i Hubnera), wkrótce ustąpiła miejsca wielkiemu
pałacowi syna Jabłonowskiego, wojewody poznańskiego Antoniego (nr hip. 462). Franciszek Maksymilian SOBIESZ-
CZAŃSKI, „Ratusz Warszawski”, TygodnikIllustrowany, V: 1870, nr 108, z dn. 10/22 I.
37 Pałac Flemminga (nr hip. 463), został zbudowany na działce należącej wcześniej do Kryszpinów. Piętrowy 15-osiowy
gmach, o dwóch przejazdach z ulicy Senatorskiej, był jedynie skrzydłem większej projektowanej rezydencji pierwszego
saskiego ministra. W 1728 r. odziedziczyła go wdowa Tekla Róża z Radziwiłłów, 2V Wiśniowiecka, a następnie jej
bracia Hieronim Florian i Michał Kazimierz. Zob. AGAD, AR XVIII sygn. 416: Akta majątkowe warszawskich posia-
dłości Flemmingów... 7667-7 774, s 44.201. Od 1782 r. gmach należał do kupca Klemensa Bemeaux. W XIX w. zwano
go „Domem Łagiewnickich”. Spłonął w 1864 r., a na jego miejscu stanął ratuszowy pawilon z urzędem policmajstra.
Zob. Marek KWIATKOWSKI, Architektura mieszkaniowa Warszawy. Od potopu szwedzkiego do powstania listopado-
wego, Warszawa 1989, s. 90; id., „Architektura pałacowa i willowa w Warszawie XVIII w.”, [w:] Warszawa XVIII
wieku, z. 3, Warszawa 1975, s. 108-109.
38 Nie licząc jezuickich apartamentów, w stolicy Pilawita dysponował w różnym czasie czterema rezydencjami:
1. Pałac, zwany później Błękitnym (Senatorska hip. 472) - otrzymał po zostaniu biskupem chełmińskim w połowie 1700 r.
od bpa chełmskiego Mikołaja Wyżyckiego, któremu z kolei budowlę sprezentował w 1692 r. król Jan III (AGAD, Metryka
Koronna /MK/ 219, k. 290; MK 252, k. 173-175). W lipcu 1721 r. Teodor Potocki przekazał ją bratu Stefanowi (AGAD,
MK 257, k. 63 v). O inwestycjach artystycznych podjętych w 1. ćwierci XVIII w. nie ma żadnych wiadomości. 2. Pałac przy
Krakowskim Przedmieściu (hip. 414) - Potocki dostał go od króla Augusta II w 1715 r. jako ekwiwalent za pałac przy
Senatorskiej (hip. 472), jednak dwa lata później niezdecydowany monarcha z tej zamiany zrezygnował. Budowla znajdo-
wała się w miejscu późniejszego pałacu Ogińskich, które zajął w połowie XIX w. Hotel „Europejski”. 3. Pałac Prymasow-
ski przy Senatorskiej (hip. 479) - objęty w posiadanie w 1724 r., wraz z godnością arcybiskupią, był świeżo po remoncie
kosztującym 10 tys. tynfów i przeprowadzonym przez architekta Ceroniego z inicjatywy poprzedniego prymasa Stani-
sława Szembeka. W latach 1724-1731 Potocki wyłożywszy sumę sześciokrotnie wyższą, miał dokonać jego przebudo-
wy i powiększenia (m.in. urządził w nim kaplicę). Pod nieobecność króla pałac pełnił funkcję pierwszego dworu
Rzeczypospolitej. Pod przewodnictwem prymasa odbywały się tam rady senatu i konferencje z ministrami obcych potencji.
Gospodarz często organizował ansamble przy muzyce i bale, m.in. w kwietniu 1732 r. z okazji załagodzenia sporu między
Sapiehami i Radziwiłłami o dobra neuburskie. Zob. Teka Gabryela Junoszy Podoskiego, Poznań 1856, t. IV, s. 62-64;
KORYTKOWSKI, op. cit., s. 464, 492; Aleksander KRAUSHAR, „Dzieje pałacu prymasowskiego według źródeł archi-
walnych”, Przegląd Historyczny, 7: 1908, s. 330-331; Stanisław LORENTZ, Pałac prymasowski, Warszawa 1982,
s. 19-22. 4. Pałac przy ul Bielańskiej (hip. 607) - uwzględniony na planie mjr. Wemecka (1732) został, staraniem
Teodora Potockiego, wzniesiony od fundamentów. Budowa rozpoczęła się być może w 1729 r„ kiedy Dorota Henrietta
Przebendowska, córka podskarbiego, przekazała prymasowi grunta: [...] zaczynające się odRezydencyi Jezuitów Raw-
skich, a ciągnące się do ulicy Bielańskiej versus dworu brandenburskiego, do kościoła Panien Brygidek i do suportem śp.
Ojcajej pałacu świeżo wybudowanego (AGAD, MK224, k. 290 i 257, k. 55; oblata z dn. 18 maja 1729 r.). Okazały gmach
wyróżniał się dynamicznym rzutem fasady, której cofnięty środek łączył się wklęsłymi odcinkami ścian z alkierzami. Nasu-
wa to skojarzenia z formą budowanej w tym samym czasie fasady kościoła św. Marcina. Zob. Marek KWIATKOWSKI,
„Pałac Teodora Potockiego i mennica Jego Królewskiej Mości”, Rocznik Warszawski, 13: 1975, s. 97-133.