DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Artykuły
DOI article:Boberski, Wojciech: Domicilium Varsoviense: Fundacja biskupa Teodora Potockiego dla jezuitów koronnych (1721)*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70649#0517
Domicilium Varsoviense
509
Prymas w pełni korzystał z uprawnień kolatora i faktycznie kierował losami swojej
stołecznej fundacji. Na sejmie obradującym jesienią 1726 r. w Grodnie zgłosił wolę jej
wpisania do przyszłych konstytucji39. W latach 1731-1732 na potrzeby placówki zabez-
pieczył sumę 24 tys. złotych, zapisaną na wsi Łaźniewo, przy gościńcu do Błonia40. Jesie-
nią 1731 r. z poparciem kardynała-protektora Polski Annibala Albaniego zwrócił się do
nowego generała zakonu ks. Franciszka Retza z prośbą o nadanie placówce prawa działal-
ności publicznej, jednakże generał stanowczo odmówił41. Po przeprowadzce do nowych
pomieszczeń jezuici, nie ukończywszy remontu, opuścili dawny pałac Daniłowiczów.
W dniu 4 kwietnia 1736 r. sprzedali go za 20 tys. złotych swemu fundatorowi42, który
zaledwie trzy dni później przekazał nieruchomość biskupowi Andrzejowi Stanisławowi
Kostce Załuskiemu na pomieszczenie obserwatorium astronomicznego, a następnie pu-
blicznego księgozbioru. Warunki transakcji (sprzedaż za cenę kupna i na kredyt, nigdy nie
spłacony) były dyskretnym, choć istotnym wkładem prymasa Potockiego w powstanie
sławnej Biblioteki43. Aż do kasaty Towarzystwa Jezusowego, stołeczna placówka zacho-
wała wyjątkową funkcję „kolonii” poza obszarem własnej prowincji. Jej załogę tworzyło
zazwyczaj czterech zakonników: superior, procurator causarum provinciae (zajmujący
się w stolicy sądowymi i gospodarczymi interesami ojców koronnych), kapłan wyznaczo-
ny do obsługi kaplicy, oraz brat pomocniczy (ad usus). Dwa pierwsze urzędy były pełnio-
ne bez zmian personalnych aż do 1740 r. Dożywotnim przełożonym był o. Wilhelm
Lindemeier nadworny teolog Teodora Potockiego, prokuratorem zaś, również blisko zwią-
zany z infułatem, o. Michał Krauz.
Reformy prowincji jezuickich w latach 1756 i 1759 nie rozwiązały toczącego się od
150 lat konfliktu44. Co więcej, sprowokowały następną próbę podkopania egzystencji pla-
cówki. Była ona związaną z ambitnym projektem erekcji wielkiego akademickiego kole-
gium, opartego o zbiory Biblioteki Załuskich i rozprzestrzenionego na grunty prowincji
małopolskiej45. W roli fundatora wystąpił hetman wielki litewski Michał Radziwiłł „Ry-
beńko”, który w 1761 r. zadeklarował na planowaną fabrykę sumę 100.000 złp (w czte-
rech ratach płaconych do 1765) i przekazał jezuitom „mazowieckim” odziedziczony pałac
Flemminga, sąsiadujący od wchodu z „kaplicą Potockich”46. Braterska propozycja pod-
porządkowania nieruchomości władzom kolegium staromiejskiego została jednak sta-
nowczo odrzucona, co tłumaczono obawą przed urażeniem Pilawitów47.
39 Volumina Legum, t. VI (Petersburg 1860), s. 233 (Recess do przyszłego Seymu).
40 AGAD, MK 258, k. 19 i 76; SOBIESZCZAŃSKI, „Dopełnienia ...”, s. 105-106; w 1735 r. na potrzeby kaplicy
prymas zapisał na Łaźniewie kolejne 7 tys. zł.
41 APK., T. Schn. 707 , nr 48-49 (list gen. F. Retza do abpa Potockiego, 29 XII1731).
42 AGAD, MK 258, k. 96; APW, Zb. Korot. IV/51, s. 3 (wypis z Akt Starej Warszawy, ks. 75, k. 1487); ZAWADZKI, op.
cit, s. 23.
43 APW, Zb. Korot. 1/20, s. 2 (wypis z Akt Starej Warszawy, ks. 75, k. 1556); Biblioteka Narodowa, rkps III 3236 (list
A. Załuskiego do brata); ZAWADZKI, op. cit., s. 23 i 27.
44 Jakkolwiek w 1756 r. Kraków trafił do prowincji wielkopolskiej, a trzy lata później kolegium staromiejskie przypisa-
no do prowincji mazowieckiej (sięgającej po Witebsk!), pod wpływem Potockich Domicilium stało się agendą prowincji
małopolskiej, z władzami urzędującymi we Lwowie i było formalnie przypisane do kolegium w Stanisławowie, a na-
stępnie w Lublinie.
45 Erygowane w 1671 r. kolegium i wyższe szkoły tłoczyły się w kamienicach przy ul. Jezuickiej. Ich rozłączenie
umożliwiły przebudowy prowadzone w latach 1724-1736 wg proj. Karola Baya. Ufundowane w 1752 r. przez podskar-
biego Macieja Grabowskiego jezuickie collegium nobilium zostało dwa lat później ulokowane w pałacu Kotowskich na
Nowym Mieście. Rozpoczętą w 1771 r. budowę obszernego konwiktu przy ul. Zakroczymskiej przerwała kasata zakonu.
46 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, dz. VIII (akta duchowieństwa), sygn. 587, k. l-2v.
47 APK, T. Schn. 707, nr 72.
509
Prymas w pełni korzystał z uprawnień kolatora i faktycznie kierował losami swojej
stołecznej fundacji. Na sejmie obradującym jesienią 1726 r. w Grodnie zgłosił wolę jej
wpisania do przyszłych konstytucji39. W latach 1731-1732 na potrzeby placówki zabez-
pieczył sumę 24 tys. złotych, zapisaną na wsi Łaźniewo, przy gościńcu do Błonia40. Jesie-
nią 1731 r. z poparciem kardynała-protektora Polski Annibala Albaniego zwrócił się do
nowego generała zakonu ks. Franciszka Retza z prośbą o nadanie placówce prawa działal-
ności publicznej, jednakże generał stanowczo odmówił41. Po przeprowadzce do nowych
pomieszczeń jezuici, nie ukończywszy remontu, opuścili dawny pałac Daniłowiczów.
W dniu 4 kwietnia 1736 r. sprzedali go za 20 tys. złotych swemu fundatorowi42, który
zaledwie trzy dni później przekazał nieruchomość biskupowi Andrzejowi Stanisławowi
Kostce Załuskiemu na pomieszczenie obserwatorium astronomicznego, a następnie pu-
blicznego księgozbioru. Warunki transakcji (sprzedaż za cenę kupna i na kredyt, nigdy nie
spłacony) były dyskretnym, choć istotnym wkładem prymasa Potockiego w powstanie
sławnej Biblioteki43. Aż do kasaty Towarzystwa Jezusowego, stołeczna placówka zacho-
wała wyjątkową funkcję „kolonii” poza obszarem własnej prowincji. Jej załogę tworzyło
zazwyczaj czterech zakonników: superior, procurator causarum provinciae (zajmujący
się w stolicy sądowymi i gospodarczymi interesami ojców koronnych), kapłan wyznaczo-
ny do obsługi kaplicy, oraz brat pomocniczy (ad usus). Dwa pierwsze urzędy były pełnio-
ne bez zmian personalnych aż do 1740 r. Dożywotnim przełożonym był o. Wilhelm
Lindemeier nadworny teolog Teodora Potockiego, prokuratorem zaś, również blisko zwią-
zany z infułatem, o. Michał Krauz.
Reformy prowincji jezuickich w latach 1756 i 1759 nie rozwiązały toczącego się od
150 lat konfliktu44. Co więcej, sprowokowały następną próbę podkopania egzystencji pla-
cówki. Była ona związaną z ambitnym projektem erekcji wielkiego akademickiego kole-
gium, opartego o zbiory Biblioteki Załuskich i rozprzestrzenionego na grunty prowincji
małopolskiej45. W roli fundatora wystąpił hetman wielki litewski Michał Radziwiłł „Ry-
beńko”, który w 1761 r. zadeklarował na planowaną fabrykę sumę 100.000 złp (w czte-
rech ratach płaconych do 1765) i przekazał jezuitom „mazowieckim” odziedziczony pałac
Flemminga, sąsiadujący od wchodu z „kaplicą Potockich”46. Braterska propozycja pod-
porządkowania nieruchomości władzom kolegium staromiejskiego została jednak sta-
nowczo odrzucona, co tłumaczono obawą przed urażeniem Pilawitów47.
39 Volumina Legum, t. VI (Petersburg 1860), s. 233 (Recess do przyszłego Seymu).
40 AGAD, MK 258, k. 19 i 76; SOBIESZCZAŃSKI, „Dopełnienia ...”, s. 105-106; w 1735 r. na potrzeby kaplicy
prymas zapisał na Łaźniewie kolejne 7 tys. zł.
41 APK., T. Schn. 707 , nr 48-49 (list gen. F. Retza do abpa Potockiego, 29 XII1731).
42 AGAD, MK 258, k. 96; APW, Zb. Korot. IV/51, s. 3 (wypis z Akt Starej Warszawy, ks. 75, k. 1487); ZAWADZKI, op.
cit, s. 23.
43 APW, Zb. Korot. 1/20, s. 2 (wypis z Akt Starej Warszawy, ks. 75, k. 1556); Biblioteka Narodowa, rkps III 3236 (list
A. Załuskiego do brata); ZAWADZKI, op. cit., s. 23 i 27.
44 Jakkolwiek w 1756 r. Kraków trafił do prowincji wielkopolskiej, a trzy lata później kolegium staromiejskie przypisa-
no do prowincji mazowieckiej (sięgającej po Witebsk!), pod wpływem Potockich Domicilium stało się agendą prowincji
małopolskiej, z władzami urzędującymi we Lwowie i było formalnie przypisane do kolegium w Stanisławowie, a na-
stępnie w Lublinie.
45 Erygowane w 1671 r. kolegium i wyższe szkoły tłoczyły się w kamienicach przy ul. Jezuickiej. Ich rozłączenie
umożliwiły przebudowy prowadzone w latach 1724-1736 wg proj. Karola Baya. Ufundowane w 1752 r. przez podskar-
biego Macieja Grabowskiego jezuickie collegium nobilium zostało dwa lat później ulokowane w pałacu Kotowskich na
Nowym Mieście. Rozpoczętą w 1771 r. budowę obszernego konwiktu przy ul. Zakroczymskiej przerwała kasata zakonu.
46 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, dz. VIII (akta duchowieństwa), sygn. 587, k. l-2v.
47 APK, T. Schn. 707, nr 72.