DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Jurkowlaniec, Tadeusz: Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy ¬św. Anny w Malborku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0021
Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy św. Anny w Malborku
19
Kolejne fragmenty akcji zazębiają się lub są płynnie powiązane (il. 7-10; pl. 2 na s. 65):
3-6) Judasz opuszcza więzienie (tu i w następnej sytuacji - już z odkrytą głową, co może
być zapowiedzią jego rychłego nawrócenia się); w lewej ręce trzyma motykę; dłoń
prawej, częściowo widocznej, uniósł w geście wskazywania czy raczej podkreślenia
wagi wypowiadanych słów - zapewne ujawnia położenie Kalwarii; sugeruje to rów-
nież poza cesarzowej, ukazanej między dwiema, stojącymi w głębi i ujętymi na wprost
niewiastami w diademach27 - zapewne naocznymi świadkami doniosłego wydarzenia.
Helena, jakby w tanecznym półobrocie, rusza z werwą w stronę „Trupiej Głowy" (Mt
27, 33; Mk 15, 22; J 19, 17); lewą dłonią zdaje się wyznaczać cel marszu, a prawą -
jakby popycha Judasza zajętego już odkopywaniem Krzyża (il. 12-15). Relikwia, niemal
całkowicie odsłonięta, znajduje się w regularnym zagłębieniu o gładkiej powierzchni,
biegnącym skośnie poniżej obszaru z bezładnie porozrzucanymi blokami skał28 lub - co
mało prawdopodobne - ułomkami zburzonej świątyni Afrodyty29. Stylisko kopaczki Ju-
dasza jest wyłamane, ale jej uszkodzone żeleźce przetrwało30 - styka się z krańcem ra-
mienia krzyża i z wyodrębnioną kompozycyjnie dolną częścią obszaru, której nadano
zarys przypominający kontur ludzkiej czaszki w widoku frontalnym. Tę partię płasko-
rzeźby przekuto lub jej nie ukończono31, a drobne ubytki dodatkowo utrudniająjej po-
strzeganie i opis. Środkowa część „czaszki" jest zajmowana przez podłużną, nieckowatą
27 Kobieta stojąca przed cesarzową uniosła prawą dłoń na wysokość piersi w trudnym do określenia geście (jakby
podtrzymywania?).
28 Ukształtowanie szczytowej partii terenu (gołoborze) unaocznia przypuszczalnie skutki trzęsienia ziemi, które towa-
rzyszyło odkryciu relikwii Krzyża: „locus subito commovetur" - Jacobi a Voragine Legenda Aurea jak przyp. 14,
s. 308; „Und do wart ein gróz ertbibunge, und do slugen si in und vunden di dru kruze [...]" - „Das Heiligenleben von
Hermann von Fritslar", [w:] Deutsche Mystiker des vierzehnten Jahrhunderts, hg. Franz PFEIFFER, Bd. 1., Leipzig
1845, s. 128,,
29 Według obrosłej legendą historii - zapożyczonej od Euzebiusza z Cezarei (zm. 339) przez Rufina z Akwilei (zm.
411), a rozpowszechnionej przez Złotą Legendę Jakuba de Voragine (zm. 1298) - cesarz Hadrian (117-138) zbudował
świątynię Wenus w miejscu ukrzyżowania Chrystusa, aby wydawało się, że gdy chrześcijanie modlą się na Golgocie, to
oddają cześć bogini. Dlatego też miejsce to było rzadko przez nich odwiedzane i szybko popadło w zapomnienie.
Z rozkazu cesarzowej świątynię zburzono, a uzyskany plac zaorano. - „Erat autem in loco illo, sicut in ecclesiasticis
hystoriis legilur, templum Veneris, quod Hadrianus imperator ibidem construxerat, ut, si quis christianorum in loco illo
adorare volnisset, videretur Venerem adorare, et ob hoc infrequens et paene oblivioni datus fuerat locus; regina autem
templum funditus fecit destrui et locum inarari." - Jacobi a Voragine Legenda Aurea jak przyp. 14, s. 308. Rymowane
wersje niemieckie - Das Passional jak przyp. 19, s. 27558_95; Helwigs Mare vom heiligen Kreuz jak przyp. 19, s. 142785_791.
Zob. też: EUSEBIUS von CAESAREA, De vita Constantini. Uber das Leben Konstantins. Eingeleitet von Bruno
BLECKMANN, iibersetzt und kommentiert von Horst SCHNEIDER, Turnhout 2007 (Fontes Christiani, 83 Griechisch
/ Deutsch), s. 342/343-346/347 (3, 25-27); „Historiae ecclesiasticae" (Rufinus Buch X 7), [w:] Eusebius Werke, hg.
Eduard SCHWARTZ, Die lateinische Ubersetzung des Rufinus bearbeitet von Theodor MOMMSEN, Bd. 2, Leipzig
1908 (Die Griechischen Christlichen Schriftsteller 9, 2), s. 969; BORGEHAMMAR, How the Holy Cross jak przyp. 14,
s. 35-36; 54, 97, 108, 212, 216; DRIJVERS, Helena Augusta jak przyp. 14, s. 79, 88-89, 101 i nn., 114 i nn.; BAERT,
A Heritage jak przyp. 14, s. 34, 195. Zdaniem Honoriusa Augustodunensis położenie Kalwarii uległo zapomnieniu, ponie-
waż zarosła cierniami i krzakami - „Unde Helena, sanctae crucis amore accensa, Hierosolimam properat; convocatis Juda-
eis locum Calvariae sibi demonstrari postulat, quem tum densitas veprium atque virgultorum operuerat, et ideo incognitas
erat." - HONORIUS AUGUSTODUNENSIS, „De inventione Sanctae Crucis", [w:] Speculum Ecclesiae (Patrologiae
cursus completus, Series Latina, ed. Jacques Paul MIGNE, [Paris 1844-1855] - cyt. dalej PL - t. 172), szp. 947.
30 W ikonografii sceny odkopywania krzyży występuje kilka wariantów: Judasz lub jego pomocnik (pomocnicy) posłu-
gują się motyką, łopatą lub niekiedy gołymi rękoma. - WIEGEL, Die Darstellungen jak przyp. 14. s. XII-XIII, 16;
BAERT, A Heritage jak przyp. 14, s. 204.
31 Brak dostatecznych przesłanek do ustalenia przyczyny takiego stanu rzeczy. Przerwanie pracy rzeźbiarza mogło
wiązać się z pogrzebem Dietricha von Altenburg (zm. w sobotę 6 X 1341 w Toruniu), nagłym odejściem wykonawcy lub
trudnościami w realizacji nie dość precyzyjnie zarysowanego projektu tej części tympanonu.
19
Kolejne fragmenty akcji zazębiają się lub są płynnie powiązane (il. 7-10; pl. 2 na s. 65):
3-6) Judasz opuszcza więzienie (tu i w następnej sytuacji - już z odkrytą głową, co może
być zapowiedzią jego rychłego nawrócenia się); w lewej ręce trzyma motykę; dłoń
prawej, częściowo widocznej, uniósł w geście wskazywania czy raczej podkreślenia
wagi wypowiadanych słów - zapewne ujawnia położenie Kalwarii; sugeruje to rów-
nież poza cesarzowej, ukazanej między dwiema, stojącymi w głębi i ujętymi na wprost
niewiastami w diademach27 - zapewne naocznymi świadkami doniosłego wydarzenia.
Helena, jakby w tanecznym półobrocie, rusza z werwą w stronę „Trupiej Głowy" (Mt
27, 33; Mk 15, 22; J 19, 17); lewą dłonią zdaje się wyznaczać cel marszu, a prawą -
jakby popycha Judasza zajętego już odkopywaniem Krzyża (il. 12-15). Relikwia, niemal
całkowicie odsłonięta, znajduje się w regularnym zagłębieniu o gładkiej powierzchni,
biegnącym skośnie poniżej obszaru z bezładnie porozrzucanymi blokami skał28 lub - co
mało prawdopodobne - ułomkami zburzonej świątyni Afrodyty29. Stylisko kopaczki Ju-
dasza jest wyłamane, ale jej uszkodzone żeleźce przetrwało30 - styka się z krańcem ra-
mienia krzyża i z wyodrębnioną kompozycyjnie dolną częścią obszaru, której nadano
zarys przypominający kontur ludzkiej czaszki w widoku frontalnym. Tę partię płasko-
rzeźby przekuto lub jej nie ukończono31, a drobne ubytki dodatkowo utrudniająjej po-
strzeganie i opis. Środkowa część „czaszki" jest zajmowana przez podłużną, nieckowatą
27 Kobieta stojąca przed cesarzową uniosła prawą dłoń na wysokość piersi w trudnym do określenia geście (jakby
podtrzymywania?).
28 Ukształtowanie szczytowej partii terenu (gołoborze) unaocznia przypuszczalnie skutki trzęsienia ziemi, które towa-
rzyszyło odkryciu relikwii Krzyża: „locus subito commovetur" - Jacobi a Voragine Legenda Aurea jak przyp. 14,
s. 308; „Und do wart ein gróz ertbibunge, und do slugen si in und vunden di dru kruze [...]" - „Das Heiligenleben von
Hermann von Fritslar", [w:] Deutsche Mystiker des vierzehnten Jahrhunderts, hg. Franz PFEIFFER, Bd. 1., Leipzig
1845, s. 128,,
29 Według obrosłej legendą historii - zapożyczonej od Euzebiusza z Cezarei (zm. 339) przez Rufina z Akwilei (zm.
411), a rozpowszechnionej przez Złotą Legendę Jakuba de Voragine (zm. 1298) - cesarz Hadrian (117-138) zbudował
świątynię Wenus w miejscu ukrzyżowania Chrystusa, aby wydawało się, że gdy chrześcijanie modlą się na Golgocie, to
oddają cześć bogini. Dlatego też miejsce to było rzadko przez nich odwiedzane i szybko popadło w zapomnienie.
Z rozkazu cesarzowej świątynię zburzono, a uzyskany plac zaorano. - „Erat autem in loco illo, sicut in ecclesiasticis
hystoriis legilur, templum Veneris, quod Hadrianus imperator ibidem construxerat, ut, si quis christianorum in loco illo
adorare volnisset, videretur Venerem adorare, et ob hoc infrequens et paene oblivioni datus fuerat locus; regina autem
templum funditus fecit destrui et locum inarari." - Jacobi a Voragine Legenda Aurea jak przyp. 14, s. 308. Rymowane
wersje niemieckie - Das Passional jak przyp. 19, s. 27558_95; Helwigs Mare vom heiligen Kreuz jak przyp. 19, s. 142785_791.
Zob. też: EUSEBIUS von CAESAREA, De vita Constantini. Uber das Leben Konstantins. Eingeleitet von Bruno
BLECKMANN, iibersetzt und kommentiert von Horst SCHNEIDER, Turnhout 2007 (Fontes Christiani, 83 Griechisch
/ Deutsch), s. 342/343-346/347 (3, 25-27); „Historiae ecclesiasticae" (Rufinus Buch X 7), [w:] Eusebius Werke, hg.
Eduard SCHWARTZ, Die lateinische Ubersetzung des Rufinus bearbeitet von Theodor MOMMSEN, Bd. 2, Leipzig
1908 (Die Griechischen Christlichen Schriftsteller 9, 2), s. 969; BORGEHAMMAR, How the Holy Cross jak przyp. 14,
s. 35-36; 54, 97, 108, 212, 216; DRIJVERS, Helena Augusta jak przyp. 14, s. 79, 88-89, 101 i nn., 114 i nn.; BAERT,
A Heritage jak przyp. 14, s. 34, 195. Zdaniem Honoriusa Augustodunensis położenie Kalwarii uległo zapomnieniu, ponie-
waż zarosła cierniami i krzakami - „Unde Helena, sanctae crucis amore accensa, Hierosolimam properat; convocatis Juda-
eis locum Calvariae sibi demonstrari postulat, quem tum densitas veprium atque virgultorum operuerat, et ideo incognitas
erat." - HONORIUS AUGUSTODUNENSIS, „De inventione Sanctae Crucis", [w:] Speculum Ecclesiae (Patrologiae
cursus completus, Series Latina, ed. Jacques Paul MIGNE, [Paris 1844-1855] - cyt. dalej PL - t. 172), szp. 947.
30 W ikonografii sceny odkopywania krzyży występuje kilka wariantów: Judasz lub jego pomocnik (pomocnicy) posłu-
gują się motyką, łopatą lub niekiedy gołymi rękoma. - WIEGEL, Die Darstellungen jak przyp. 14. s. XII-XIII, 16;
BAERT, A Heritage jak przyp. 14, s. 204.
31 Brak dostatecznych przesłanek do ustalenia przyczyny takiego stanu rzeczy. Przerwanie pracy rzeźbiarza mogło
wiązać się z pogrzebem Dietricha von Altenburg (zm. w sobotę 6 X 1341 w Toruniu), nagłym odejściem wykonawcy lub
trudnościami w realizacji nie dość precyzyjnie zarysowanego projektu tej części tympanonu.